דורכאויס דעם אשכול און אין אנדערע פלעצער האב איך דערמאנט און אָנגערירט דערויף אז א מעגליכע וועג ווי אזוי צו מבסס צו זיין שמירת התומו״צ בלי אַן אמונה אין א פּאזיטיוון ״ג-ט הפועל״ בלי שלילה כלל, איז ענליך צו די וועג ווי אזוי (אפילו פאזיטיווע) אטעאיזם קען נאך אלס אָנהאלטן נארמאטיווע מאראליטעט בכלליות, אף שאינו מבוסס על ״אֵ-ל הַמְצַוֶה״ עליהם והמחוקקם. מיינענדיג, אז מ׳איז דאך מודה אז אפילו דער (שטארקער) אטעאיסט, וועלכער גלייבט נישט אז עס איז פארהאן (אדער גלייבט בפירוש אז עס איז נישט פארהאן) אַן אֵ-ל הַמְצַוֶה, קען אבער דאך האלטן אז מאראלן זענען ״עכט״ ומחייבין את האדם לציית אליהם (ועכ"כ אז לפי דר. עריק ווילענבערג קען דער אטעאיסט נאך אלס זיין א דוגל במאראלישע ריעליזם).

אין אנדערע ווערטער, דער אטעאיסט קען רואיג זיין א מאראלישער מענטש, ואפילו ביים דריטן און העכסטן שטאפל פון קאהלבּערג׳ס שטאפלען פון מאראלישע אנטוויקלונג. דאס איז וואו דער מענטש טוהט דאס ריכטיגע מאראלישע זאך, נישט מחמת יראת העונש וכדומה [דעם ערשטן שטאפל], אדער א ״שמור לי ואשמור לך״ וכדומה אז ״עס לוינט זיך אים בכלליות״ [דעם צווייטן שטאפל]. נאר ער טוהט עס ״לשמה״, פשוט וויבאלד דאס איז ״דאס ריכטיגע זאך צו טוהן״ (וכעין פ"א מ"ג באבות). כמובן, אז דאס מיינט נישט אז פאר אזא סארט מענטש גייען קיינמאל נישט נוגע זיין קיינע דיונים אינעם מאראלישער זאך גופא, לדוגמא צי רציחה איז יא מותר כשקמים עליו להורגו. אבער דאס וואס באגרונדעט דאס מעיקרא פאר אים זענען נישט קיינע פילפולים פון ווי אזוי און פארוואס זיי זענען צושטאנד געקומען וכדומה, נאר דאס ריכטיגקייט וואס ער פיהלט דערצו איז דאס דאס וואס באגרונדעט דאס מעיקרא, וכדברי דוד הום. און נאר לאחר מזה קומען אריין די דיונים שכליים דערין ווען און אויב שייך.

והשתא דאתית להכי, קען מען זאגן אַן ענליכע צוגאנג צו די דעסקריפּטיוו מאראלישער קוֺיד פון יהדות. והיינו, אז דאס וואס אָלטימעטלי גראַוּנדט אזא מענטש׳נס שמירת הלכה וקיום המצות איז בּעיסיק און בתוך די אקט אליין. מיינענדיג, אז ער זעהט/פיהלט דערין אַן ״אלקות״ (וואס ער איז לגמרי מודה אז דאס קומט מיט מיט א ״וואָטעווער דעט מיִנס״) און פיהלט אז דאס איז ״ריכטיג״ (ווייטער מיט א ״וואָטעווער דעט מיִנס״). דאס באדייט אז עס איז, אין א וועג, ענליך צו דעם פארוואס ער, צב״ש, הרג׳עט נישט. מיינענדיג, מ׳קען דאס ראציאנאליזירן און צונעמען די פאקטארן פון וואו און פארוואס די היסטארישע און אנטראפּאלאגישע סיבות וואס האבן געברענגט דערצו אז מ׳האט דאס אָנגענומען אלס ״ריכטיג״ בכל קצוי תבל זענען למעשה צושטאנד געקומען, אבער די ענדגילטיגע סיבה פון זיין זיך אפהאלטן דערפון איז, ועכ״פ דארף צו זיין, ״ווייל הרג׳ענען איז אומריכטיג״ - פּינטל און אָן קיינע פּשט׳לעך. דאס מיינט נישט אז מ׳קען נישט אריינגיין אין דיונים ווען עס איז יא מותר להרוג [הבא להורגך השכם להרגו וכדומה], אבער דאס וואס גראַוּנדט דאס למעשה איז אין זיך אליין. וכן היא (אדער עכ״פ ענליך) לגבי שמירת ההלכה. ווי געשמועסט האט דאס פּאראלעלן מיט פראפעסאר ישעיהו ליבוביץ׳ס מהלך ומחשבה בזה. ווי אויך האט דאס פּאראלעלן מיט קאַנפוּשׁעס׳ פילאזאפיע.

אין סומע, פאר אן אינטעליגענטער מענטש א בר דעת וואס איז רעליגיעז דארף דאס צו האלטן ביים דריטן שטאפל, וואו עס איז א פרינציפ באשר היא פרינציפ. נישט ביים ערשטן שטאפל פון יראת העונש (וואס אונז הא׳מיר ארומגערעדט אין מיין צווייטע מאמר על הרעות) אדער ביים צווייטן שטאפל אלס סתם ״[פארפאלן עס איז א] געזעץ״.

וואס מ׳וועט דארפן אויסקלארן איז צי דאס שטימט מיט’ן רמב״ם בשמונה פרקים (פ״ו). דארט מאכט ער א חילוק במאראליטעט צווישן נארמאטיווע און דעסקריפּטיוו מאראליטעטן - ביי נארמאטיווע מאראליטעט איז מגונה דער וואס דארף זיך מתגבר זיין קעגן זיין טבע כדי דאס צו טוהן, משא״כ ביי דעסקריפּטיוו מאראליטעט איז משובח דער וואס איז זיך מתגבר קעגן זיין טבע כדי לקיימם ע״ש. עכ״פ זעה'מיר אז זיי זענען אנדערש אין דעם לגבי דעם געפיהל ווי אזוי מ׳באטראכט דאס, און ווי ווייט עס איז און דארף זיין מושרש בנפשו.

דאס איז אבער ל״ד מנוגד צו דעם געדאנק מיינער, ווייל דאס פירט סתם אזוי אריין צו די מבוכה צי דער רמב״ם האט געהאלטן אז מאראל בכלל קען נאר זיין מהמפורסמות ומוסכמות. ווי דער רמב״ם שרייבט דארט בפ״ו, ״הענינים המפורסמים אצל כל בני האדם שהם רעות. ויקראו אותן קצת מחכמינו האחרונים אשר חלו חולי המדברים, מצוות שכליות.״ והיינו, אז בעצם זענען אפילו די גאר הארבע מאראלישע איסורים אויך מהמפורסמות ומוסכמות פונקט אזוי - עס איז נאר א חילוק אין ווי ווייט פארשפרייט די הסכמה דערצו איז און ווי טיעף די געפיהל למעשה גייט דערצו. אין אנדערע ווערטער, ביי די הארבע איז פשוט די הסכמה דערצו מער און ווייטער במדריגה, מיינענדיג אז עס איז חלוק במדריגה ול"ד במין. וממילא, הגם ביידע סארטן זענען באגרונדעט אין ״זיך אליינס״ און אין די געפיהל דארונטער, איז דאס אבער נישט קיין סתירה מיט דעם אז עס איז פארט שייך צו זיין חילוקים בתוך זייער געפיהל און גרונט, אזש אז איין סארט איז מגונה טאמער דארף מען זיך שטארקן דאס צו טוהן, און דאס אנדערע פארקערט. (דאס איז אין איינקלאנג מיט וואס איך האב טאקע געשריבן, אז איך האלט אז נארמאטיווע מאראליטעט מוז זיין שוין זיין נכלל און העכער בתוך די דעסקריפּטיוו מאראליטעט קוֺיד גופא וואס מ׳האט.)

עס דארף אויך באטאנט ווערן אז לפי דר. עריק ווילענבערג הנ"ל, וואס האט אַן אטעאיסטישער מהלך במאראלישע ריעליזם, גייען נארמאטיווע קוׂידס און דעסקריפּטיוו קוׂידס פון עטיקס יא זיין חלוק במין; די ערשטע זענען מושכלות ומבוסס על שכל, בשעת די צווייטע זענען נאר מפורסמות ומבוסס על הסכם. אבער אפילו דעמאלטס, אימפּלייט דאס נאר אויף למעשה אז די נארמאטיווע קוׂידס זענען אסאך אסאך הארבער ווי די דעסקריפּטיוו קוׂידס. דאס איז עפעס צו וואס מ'איז ממילא מודה. דר. ווילענבערג'ס פאזיציע זאגט נישט אז ביסוס על הסכם איז לא שמיה ביסוס, ווי איידער נאר אז ביסוס על שכל (גרידא) איז א שטערקערע מין ביסוס ווי דעם.

***

פריער האב איך מדמה געווען דעם געדאנק פון נבואה, וואס איז לפי הרמב"ם (מו"נ ח"ב פל"ב ופל"ו) ע"י שלימות בנפש המדמה ביחד עם שלימות בלימוד ובנפש השכלי, אז דאס איז דומה צו א סייקעדעליק טריפּ וואו מ׳האט אבער נאך לגמרי דעם כח השכל. איז מיר בייגעפאלן בשעת'ן אליין האבן גענומען 50 מ"ג קאַנאַבּיס אז מטין משמיה פונעם שרייבער ערנעסט העמינגוועי אז "מ'זאל שרייבן שיכור און רעדאגירן ניכטער." די געדאנק דארונטער איז אז גילויים קען מען האבן ווען מ'איז אין אַן אָלטערד סטעיט פון קאַנשעסנעס און די כח המדמה נעמט איבער; די מוׂיד פון טראכטן איז ברייטער על כל המוח. אבער דאס דארף מען דערנאך ארורכלייגן די כור המבחן פונעם שכל, די שמעלערע טיעפערע מוׂיד פון טראכטן (וידועים דברי דר. דניאל כהנמן בזה), און דאס איז די קו המכריע צו זעהן צי זיי זענען טאקע גילויים צי טאקע הוילע דמיונות שטותים והזיות. בלא זה איז די טענה פון דר. דזשעימס פּרעסטאן ענדרוּ במקומה עומדת - עס "זעהט אויס" ווי גילויים, אבער נישט מער.

וממילא קען מען זאגן אז די מדריגות במעלת הנבואה (מו"נ שם פמ"ה) זענען בעצם אין ווי סאך צייט עס איז פארהאן צווישן דעם נפש המדמה און דעם נפש השכלי המבחין אותה. (ועיין לעיל שם בריש פל"ו, וואו עס איז בעצם פארקערט, ועיין לעיל במה שהבאתי. ועיין שם במו"נ ח"ב פל"ז.) ווי נענטער און שנעלער די שפע פון איינע צו דאס אנדערע איז כדי להבחין אותה, אלס א גרעסערע נביא איז ער. דאס איז אלס עס איז דאך ווי א חלום, וואו עס איז שווערער צו געדענקען (זייענדיג אז עס איז דאך נישט בתוך נפש המשכלת והזוכר של האדם) וואס מ'וויל און מ'דארף מבחין זיין. וממילא ווי נענטער די מרחק צווישן די צוויי זענען, ווען מ'קען שוין נוצן דעם נפש השכלי, ווי קלארער איז די מבחן הצודק פון די גילוי וואס מ'האט געהאט.

ואגב, לגבי דעם געדאנק פון שפע השופע משכל הפועל לשכל של האדם וואס פון דעם קומט חכמה ונבואה וכדכתב הרמב״ם שם, זאגט די פסיכאלאג דר. ליסא מילער אז אפילו לפי סייענס איז יתכן אז ס׳איז נישט די מח וואס פון דעם קומט קאַנשׁעסנעס, ווי איידער אז די מח איז א כעין רעסעפּטאר פאר קאַנשׁעסנעס וואס איז בעצם שׁעירד און יעדער קען ״אריינטעפּן״ דערצו. דאס איז ״פּאָסט-מאטעריעליזם״ אין די פילאזאפיע פונעם נפש. (דאס דערמאנט פון שיטת אבן רשד.)

א חשוב׳ע ת״ח און מיטגליד פון די אלטע לייבן דא אין שטיבל, האט זיך מתרעם געווען אויף חלקים פון מיינע טעזעס דא אינעם אשכול און זייערע השלכות. בתו״ד באישי האט ער מיר פארגעהאלטן אז, לדוגמא, וואו עס עפּלייט צו משווה זיין ביקורת המקרא מיט שמירת המצות, קען דאס׳ן אָננעמען די ריכטיגקייט פון די מבקרים בשו״א נישט גיין אין איינקלאנג מיט שמירת התורה והמצות. ער האט גע׳טענה׳ט אז דאס׳ן אָננעמען זייער שיטה איז בהכרח גרינגעשעצט אין די מצות און אינעם דבר ה׳.

דאס איז א חלק פון וואס איך האב אים גע׳ענטפערט:

מי אני האט געשריבן:אט אויף דעם דינג איך זיך. לדוגמא, איך האלט נישט אז דר. דזשעימס קוגל, א בּיבּליקעל סקאַלער ומבקר המקרא, טוהט ״גרינגשעצן״ די תורה, ואפילו תושבע״פ. ועיין כאן אודות מהלכו לגבי שמירת המצות והלכה. וכמובן, אז גיין זאגן אז ער איז נישט קיין "עכטע" מחשיב המצות, איז פשוט אַן עד האַק נישט "עכטע" סקאַטסמען פאלאסי.

‏(דיין אויסדרוק ״דבר ה׳״ איז כמובן א לשון מושאל. וואס דו מיינסט איז די ״דיוויין ריכטיגקייט ואמת״, וואס אימער דאס מיינט, וואס מ׳פיהלט אונטער די געבאטן. והשתא דאתית להכי, קען אזא איינער דאס פונקט אזוי חשוב-שעצן.)

און איך האב געטראכט נאך טיפער. עס קומט אויס מדבריך ומשיטתך אז דו ביסט גאר דער וואס טוהט גרינגשעצן אין די מצות, אין די פארעם שהן בידינו כהיום. ואסבור כוונתי. עס קומט אויס מדבריך אז די מצות תורה והלכה כמו שהן בידינו כהיום, האבן נישט קיין שום אינהערענט אמת און ריכטיגקייט אין זיך. מיינענדיג, זייער גאנצע שוויית איז קאנטינדזשענט און ווענדט זיך אך ורק נאר אין דעם טאמער איז די מסורה ודכוותיה והמסתעף היסטאריש אמת, אויף דעם מער-ווייניגער אופן ווי אזוי מ׳לערענט דאס אויס אין חדר. און עס קומט אויס אז דו ביסט מודה אז לו יצוייר מ׳זאל ווען טאקע אויפווייזן אויף 100% אז עס איז נישט אזוי, האלטסטו אז מ׳זאל טאקע משליך זיין די מצות אחר גוי; דו וואלסט זיי איז אזא פאל טאקע משליך געווען אחר גוך.

איז דאס דען נישט שפיץ גרינגגעשעצט אין די מצות כמו שהן בידינו כהיום?!

איך פארשטיי אז לפי״ז קען מען אויך זאגן אז זיי זענען ״קאנטינדזשענט״, נאר אין הסכמה. אבער ווי איך האב דארט געזאגט איז וואס מ׳גלייבט/נעמט אָן בעיקר ט׳ של הרמב״ם, איז אז אט די הסכמה וועט זיך נישט טוישן. און ענליך צו די וואס געבן דאס אָן אלס דיוויין fiat במובן הפשוט, וואס גלייבן אויך אז ״רצון ה׳״ אין דעם וועט נישט נשתנה ווערן (פאר די קהל המצייתים, איינמאל מ׳דעפינירט דאס).

און איך האלט אז זיי זענען ענליך אינהערענטלי ריכטיג ואמת ווי איסור רציחה, וועלכע איז לאחרי הכל אויך תלוי בהסכמה; געזעץ קען נישט זיין אנדערש ואפילו א חמור שבחמורות כרציחה. ועיין ג״כ לעיל.

איך האב געקלערט אז מ'קען אולי מרמז זיין בב"ק לח.

א"ר יוסף (חבקוק ג ו) עמד וימודד ארץ ראה וגו', מה ראה ראה שבע מצות שקיבלו עליהם בני נח ולא קיימום עמד והתירן להם. איתגורי אתגר א"כ מצינו חוטא נשכר? אמר מר בריה דרבנא לומר שאפילו מקיימין אותן אין מקבלין עליהן שכר. ולא? והתניא ר"מ אומר מנין שאפילו נכרי ועוסק בתורה שהוא ככהן גדול ת"ל (ויקרא חי ה) אשר יעשה אותם האדם וחי בהם, כהנים ולוים וישראלים לא נאמר אלא אדם, הא למדת שאפילו נכרי ועוסק בתורה הרי הוא ככהן גדול. אמרי אין מקבלים עליהן שכר כמצווה ועושה אלא כמי שאינו מצווה ועושה, דא"ר חנינא גדול המצווה ועושה יותר ממי שאינו מצווה ועושה.

והיינו, מ'קען דאך פרעגן אז עס איז נאך אלס נישט ביושר. ווייל פארוואס זאל דער יחיד וואס איז דאס למעשה יא מקיים, נישט באקומען די גרעסערע שכר אויף דעם כמצווה ועושה, וואס מעיקרא איז דאך דאס למעשה טאקע געווען מצווה פאר זיי? נאר, מ'קען דאך זאגן אז די מצות זענען בעצם מצות שכליות, וואס אויף דעם איז אין אלגעמיין דא די קאנסענסוס והסכמת הכלל, וואס אט די קאנסענסוס והסכמת הכלל געבט זיי זייער תוקף והתחייבות. און אז זיי האבן דאס נישט מקבל געווען, איז טאקע בטל געווארן די התחייבות, און זיי זענען נישט דערביי כמצווים - אט די קאנסענסוס איז וואס געבט דאס די גדר "מצווים" און אז נישט איז עס טאקע נישט "מצווה" אין יענע גרופע פאר די אינדיווידואלן בתוכה. מ'קען אפשר טאקע נישט זאגן "מותר", וויבאלד למעשה וועט קיינמאל נישט בטל ווערן אויף אזא מדריגה די הסכמה דערפון (זייענדיג אז זיי זענען ראציאנאל כנ"ל), אבער "מצווה" זיכער נישט, מכח דעם וואס מ'זעהט אז זיי זענען דאס מזניח און נעמען דאס נישט אָן אזוי.

דאס קען אויך געבן א טיפערע באדייט אינעם מהרש"א דארט, וואס שרייבט אז הקב"ה האט מתיר געווען ממונם (עכ"פ ביי שור הנגח, כדכתב שם התוס' בד"ה עמד) וויבאלד עַם ישמעאל האט נישט געוואלט מקבל זיין דעם דיבור פון לא תגנוב(ו בממון) ע"ש. והיינו לדרכינו, אז טאמער איז נישטא קיין קאנסענסוס לאסור, איז דאס טאקע נישט מצווה לאסור, וואס אין דעם ווענדט זיך דאס.

איך וואלט מסביר געווען דיין טענה עפ״י דאס וואס דער רמב״ם שרייבט במו״נ ח״ג פכ״ה איבער א ״פעולת הבל״ און א ״פעולת ריק״. והיינו, א ״פעולת הבל״, וואס איז דאך אַן אקט פון ״טוהן״, איז אַן אקט וואס האט נישט קיין תכלית כלל. דאס איז משמע מדבריו שם אז דאס איז גרוע און האט נישט קיין שום שוויית לשלעצמה (ופשוט). א "פעולת ריק" איז וואס האט יא א תכלית טובה אבער מ׳קומט נישט אָן דערצו און עס שטעלט זיך ארויס אז הטירחה היתה לריק ע״ש.

די שאלה איז צי ווען עס איז יא א פעולה טובה אל תכלית של שוויית, וואס איז דאך (בדרך כלל) לתענוג, צי די ״פעולה״ און ״אקט״, לשלעצמה ממש, קען ווערן אפּגעטיילט מתכליתה הנרצה. מיינענדיג, מ׳קען דאס באטראכטן אז טאמער טיילט מען עס אפ לגמרי, קען עס נישט ווערן גערעכענט ווי מער ווי א פעולת הבל שאין בה שוויית כנ״ל. אדער מאידך גיסא קען מען דאס באטראכטן אז פונקט ווי א פעולת ריק, וואס איז יא געווען לתכלית טובה, האט למעשה א (פילאזאפישע) שוויית און וועליוּ לשלעצמה (אפילו טאמער דער מענטש שפירט נישט אין דעם קיין שום תענוג כלל) אפילו מ׳איז לגמרי נישט אָנגעקומען צו עני תכלית, כן הוא בכל פעולה לטובה לשלעצמה.

אט דאס ליגט לכאורה אין אט די חקירה פון דר. נאָזיק.

ואגב, בנוגע דעם געדאנק פונעם עקספּיריענס מאשין געדענק איך א שמועס איך האב געהאט ווען איך האב געזעהן דעם באקאנטן פילם די מעיטריקס (וואס, כידוע, איז א פילאזאפישע פילם). די theme דערפון איז אז AI ראבּאטן האט איבערגענומען די וועלט, איינגעשלעפט דאס רוב מענטשהייט, און אריינגעלייגט זייער קאַנשעסנעס אין א פּראגראם. און עס זענען דא א הייפעלע רעבּעלן וואס האבן זיך ארויסגעזעהן פון אט דעם סימיולעיטעד ריאליטעט און רעוואלטירן קעגן די ראבּאטן. אין דעם איז דא די באקאנטע ברירה צווישן וועהלן דעם רויטן פּיל און ווערן ״אויפגעוועקט״, אדער דעם בּלויען פּיל און בלייבן וואו מ׳איז.

געדענק איך אז ווען איך האב דאס געזעהן זייענדיג א אינג בחור אין תש״ס מיט א קאזין, האב איך געטראכט און אים געזאגט אז ״מ׳קען דאך היטן די תורה פונקט אזוי בתוך די מעיטריקס! פארוואס זאל מען וועהלן דעם רויטן פּיל זיך אויפצווועקן צו דעם ״עכטן״ וועלט, וועלכע איז דאך נאך שווערער?!" איך האב אים דערויף געזאגט אז די איינציגסטע הסבר איך זעה, איז אז דורכ׳ן זיך אָנפּלאָגן און דערנאך זיך צוריק אריינפּלאָגן באקומט מען דאך כוחות און מ׳איז ״cool״…
(הגם די ראבּאטן ווייסן פון דיר דעמאלטס און שיקן פּראגרעמס/"עידזשענטס" דיר נאכצולויפן און עלימינירן. סויׂ יצא שכרו בהפסידו...)

***

אחרי עיון שוב גלייב איך אז די תירוץ איך זאג פריער, האלט למעשה יא אויס:

מי אני האט געשריבן:די פראבלעם איז נאר אז דאן פארוואס קען מען נישט נוצן דאס זעלבע תירוץ פאר ע"ז וכדומה, וואו ס'איז גילטיג אינעם "לעבנסוועלט"? ואולי וועט זיך דאס טאקע ווענדן אין ווי ווייט נפסד די דעה וואס ליגט אונטער די מעשה איז, וואס דאן וועט דאס די הלכה, לפי הרמב"ם, נישט צולאזן אפילו ס'איז דא די סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם. וקצת כעין וואו ווען די סאָשׁעל קאַנסטראָקט מציאות איז אז מ'איז מתיר רציחה, וואס דאן וועט דאס דאך, כמובן, נאך אלס בלייבן אסור להלכה. (ועיין לדוגמא בהל' ע"ז פי"א הי"א-הי"ב (אבל עיין בכסף משנה ולחם משנה שם) והט"ז ובבאר אליעזר, ובמו"נ ח"ג פל"ז. וידוע הגר"א ביו"ד סימן קעט ס"ק יג.)

ווייל הגם דער רמב״ם האלט במו״נ ח״א פל״ו אז הגשמת הבורא (בענין כעס וכדומה) איז ערגער ווי ע״ז ע״ש, האלט ער אבער דאך, ווי באקאנט, במו״נ ח״ג פכ״ח אז עס איז דאך יא דא א מקום פאר אַן אמונה הכרחית פון הגשמת הבורא בענין כעס ועונש הבא מחמתו, כדי אָנצוהאלטן דאס פּאליטישע סטאַבּיליטעט ע״ש. און ווי דער נרבוני שרייבט דערויף, ״כי ההמון אין להם היזק בזאת האמונה״ ע״ש. עכ״פ זעה׳מיר אז ס׳דא ניואנס אין דעם ומקום לחלק.

ועיין כאן, וואו חז״ל׳ס סיסטעם פון הלכה מיט אירע סענקשאנס וכו׳, איז בעצם אָנצוהאלטן פּאליטישע סטאבּיליטעט.

ואגב, דארט פריער בח"א פל"ה, וואו דער רמב"ם איז אויך מאריך אז מ'האט אפילו צו לערנען מיט נשים וקטנים איבער שלילת הגשמות מהא-ל, שרייבט ער:

וכן מציאותו ומציאות זולתו אמנם יאמר עליה מציאות בהשתתף השם, כמו שאבאר.

און דער אפודי איז דארט מפרש:

ר"ל כי מציאותו ית׳ הוא מהותו, ומציאותו מחוייבת, ומציאות זולתו אפשרית בלתי המהות.

מיינענדיג, אז עס איז א גאנץ אנדערע סארט "מציאות" בכלל, און אינדרויסן פון דעם ווארט, וויבאלד עס איז מחוייבת ומקושר למהות הדבר, משא"כ בנוגע הגדרת תיבת "מציאות" בכלליות.

און עס איז אויך מערקווידיג צוצוצייכענען צו וואס ר' יוסף כספי איז דארט מפרש, און פארוואס דאס קומט נאך די פרקים וואו דער רמב"ם שרייבט איבער די שוועריקייט צוצוקומען לחכמת אמת בעניני אלקות ומעטאפיזיקס:

כי חכמת האלקות וזה הספר, עיקרם הרחקת ההגשמה וההתפעלות מהשם, והוא האריך בפרקים הקודמים בשימנע לימודם מן ההמון, לכן היה הכרחי מה שיאמר עתה.

וראוי לפי חלשת ההמון שיהיה המאמרים בזה הדעת האמתי מעט והראשון הרבה, וזה כדמות מושך חבל בשני ראשים.

וכתב אבן סינא: אין ראוי להטריד ההמון בשום דבר בידיעת הא-ל ית׳, אלא שהוא אמת ואחד באין דומה. ואין להטרידם שיאמינו שאינו מתחלף ושאינו חוץ העולם ולא תוכו וכן כל הדומה לזה, כי זה ישבש עליהם הדת, כי אין כח בם לצייר זה הענין, אבל יכזיבו אותו או יהיה סבה למחלוקת ימנעום מהמעשים המדיניים.

דער נרבוני שרייבט דארט אויך כזה:

ואמנם החכם אבן רש״ד אמר כי אין ראוי לומר להמון שאיננו גשם כי יבטל מציאותיו [בלשון מושאל, כנ"ל] אצלם, גם איננו ראוי לומר כי הוא גשם כי הוא חילוף האמת. אבל ראוי שנבחר היותר נכבד ממשיגי הגשם ושנאמר כי הוא אור כי נמלט אותם מאמונת ההגשמה, ויהיה נמצא אצלם ונכבד שבנמצאים עד שיכלול זה מן הצדק כמו שהאור סיבת מציאות הגוונים בפועל וסיבת ראותינו אותם, כן הא-ל ית' סיבת הנמצאות כולם וסיבת השכלתם. ומאד המריץ באמרו ונהורא עמי' שרי׳.

וע"ש בפי' שם טוב ואפודי.

***

בנוגע דעם אור השם'ס קשיא בריש האשכול, אז עס איז נישט שייך צו מְצַוֶה זיין אויף אמונה שאינה תלויה בבחירת האדם (אפילו במושכל ראשון), ענטפערט דער אברבנאל אין זיין ראש אמנה (פי"ז) אז די מצוה איז בנוגע די הקדמות צו אמונה און דאס זיך מאכן גרייט דערצו, וואס דאס איז יא תלוי בבחירתו ע"ש. (ועיין כאן בטענת דר. דזשאן שעלענבערג ומענת דר. וויליאם לעין קרעיג אליו.)

***

‏דא שרייבט הרב דר. מלך שפירא, בנוגע א פולמוס קעגן זיין בוך איבער דעם רמב״ם׳ס י״ג עיקרי אמונה:

R. Hochman goes on to explain that most of the Principles are indeed mentioned in Hilkhot Yesodei ha-Torah in a positive sense (even if not as a unit of Thirteen Principles). He also notes the following important point, that when principles of faith are mentioned in the Talmud, they are never listed in a positive sense, that one must believe X. Rather, they are listed in a negative sense, that one who denies X has no share in the World to Come. Why Maimonides, in his Commentary on the Mishnah, chose to formulate the Principles in a positive sense and require active belief as a necessity for all Jews — something the Talmud never explicitly required — is an interesting point which we will come back to. Regarding some of the Principles the difference is clear. For example, according to the Talmud, denial of Resurrection is heresy, but one who has never heard of the Resurrection and thus does not deny it, or affirm it, is a Jew in good standing. For Maimonides, however, the doctrine of Resurrection must be positively affirmed. In a future post we can come back to which Principles even the Talmud implicitly requires positive affirmation of (obviously number 1, belief in God, but there could be others as well)

***

איך האב געקלערט אין דעם גאנצן שמועס אז זייענדיג אז דאס האט א קשר צו מאטעמאטיקס אין דעם אז 1-1≠0 ביי דעם, און עס קען אויך באטראכט ווערן ווי מ׳קען פרעגן א שאלה אבער נישט באקומען אַן ענטפער, אז דאס קען געבן א טיפערע באדייט צו וואס געארג קענטאר האט געזאגט:

In Mathematics the art of proposing a question must be held of higher value than solving it

והיינו, אז אין דעם תחום פון טעאלאגיע אויך, וואס האט א קשר דערצו צו מאטעמאטיקס וכנ״ל, זענען די שאלות וקושיות און דאס קלערן דערין, חשוב׳ער ווי די ענטפערס ותירוצים אשר ממילא אי אפשר להשיגם. וכעין די בוך פון דר. וויליאם אירווין: קענטאר האט גראדע ארומגערעדט פון די חילוקים במושגי אינפיניטי פון אלקות ומאטעמאטיקס.

***

לגבי די חילוק צי די עיקר פאקוס באמונה איז אויף דעת וואס איז קודם ופועל על המעשה, אדער פארקערט ווי די מעשה בפועל איז פועל על הדעת, שרייבט דער חינוך בשורש של מצוה כה על האמונה במציאות השי"ת:

ואשר לא יאמין בזה כופר בעיקר ואין לו חלק וזכות עם ישראל. וענין האמונה הוא שיקבע בנפשו שהאמת כן ושאי אפשר חילוף (בחילוף) זה בשום פנים. ואם נשאל עליו, ישיב לכל שואל שזה יאמין לבו ולא יודה בחילוף זה אפילו יאמרו להרגו, שכל זה מחזיק וקובע האמנת הלב כשמוציא הדבר מן הכח אל הפועל, רצוני לומר כשיקים בדברי פיו מה שלבו גומר. ואם יזכה לעלות במעלות החכמה ולבבו יבין ובעיניו יראה (ישעיהו ו י) במופת נחתך שהאמונה הזאת שהאמין אמת וברור אי אפשר להיות דבר בלתי זה, אז יקיים מצות עשה זו מצוה מן המובחר.

ער זאגט דאס טאקע בגדר פּאזיטיוו, אבער ווי ער שרייבט בריש הספר האט ער דאס געשריבן פאר אינגע (וכשמו של "חינוך"), וואס פאר זיי האלט מען נאך ביים ערשטן שטאפל פונעם "1+":

אמרתי במה אתרצה לבוא לשמש לפני הגבורים, וכבר ביררו לנו הם כל הדברים, הלא בסדר תרי"ג מצות על דרך הסדרים, אולי יתעוררו יותר בהן מתוך כך הנערים, ישימו לב בהם בשבתות ובחגים, וישובו מהשתגע ברחוב הערים, לאור באור החיים, איש אל רעהו הילדים רכים, ישאלו מצות שבת זו כמה, ומלאה הארץ דעת ומזמה. והנה פרוש כל אחת נכון לפניהם, ומבלי יגיעה ימצאו דברי חפץ בסמניהם, זרע קדש יתברכו מאלקים, הם ובניהם וכל אשר להם, בכל מקומות מושבותיהם, ואני בכלל הברכה עמהם.

***

ולגבי דעם אז ההאמנה אינה העניין הנאמר בפה, אבל העניין המצוייר בנפש, איז דאס אויך וואס דער עיקרים שרייבט (מאמר א פי"ט):

האמונה בדבר הוא הצטייר הדבר ציור חזק עד שלא תשער הנפש בסתירתו בשום פנים, אף אם לא יודע דרך האמות בו.

והאמונה תפול בכל דבר שלא הושג למאמין מצד החוש, אבל הושג לאיש מה רצוי ומקובל או לאנשים רבים גדולי הפרסום, הושג הדבר ההוא או כיוצא בו בזמן מה בחוש ונמשכה הקבלה למאמין מן האיש ההוא או האנשים ההם קבלה נמשכת מאב לבן.

וכמובן, ווערט דאס א פראבלעם וואו עס איז נאר, און קען נאר זיין, א נעגאטיווע פּראפּאזישאן.

***

און אז כ'האב מדמה געווען דעם ענין בהעדר הדיבור בהא-ל לענין, להבדיל, ניבול פה, ווי אויך אז שמירת שבת בפועל צייגט לזה במחשבה, קען מען זאגן אז דאס איז די רמז ביי שבת אז מ'דרש'נט (שבת קיג:) דעם "שלא יהא דבורך של שבת כדבורך של חול", פונעם פסוק (ישעיה נח יג-יד) ודבר דבר, און די פסוק איז ממשיך "אז תתענג על ה'". והיינו, לרמז צום גאנצן געדאנק פון אי-השגה ודיבור בענין ה' שהוא מקור התענוגים. ולכן נמי קען מען זאגן איז עונת ת"ח בשבת (או"ח סימן רפא), וויבאלד איבער געשלעכט קען מען אויך נישט רעדן בהשגה. ווי אויך קען מען זאגן א רמז, אז "המלך" אין די מגילה איז דאך מרמז להקב"ה. ולכן בא הרמז במגילה יב:

ביום השביעי כטוב לב המלך ביין אטו עד השתא לא טב לביה בחמרא אמר רבא יום השביעי שבת היה שישראל אוכלין ושותין מתחילין בד"ת ובדברי תשבחות אבל עובדי כוכבים שאוכלין ושותין אין מתחילין אלא בדברי תיפלות וכן בסעודתו של אותו רשע הללו אומרים מדיות נאות והללו אומרים פרסיות נאות

והיינו, אין שבת האט מען עוסק געווען בסעודתו של המלך בעניני תיפלות, וואס ווייזט אויף די גדרים פון שפראך, און וואס מ'קען טאקע נישט נוצן בדיבור אודות "המלך".

ובזה, אז כ׳האב געזאגט אז מאטעמאטיקס האט אויך א קשר צו דאס אלעס בטעאלאגיע, און אז טעאלאגיע מיט הומאר גייען נישט צוזאמען, איז דאס געווען אינטרעסאנט: ***

עס איז מן הראוי לציין ווי אזוי דר. דוד קעמפּבּעל, דר. דזשאפרי לעימען, און דר. דזשאן גרין צוטיילן רעליגיעזע און נישט-רעליגיעזע אין צו פיר סארטן:

1). נישט-רעליגיעזע - זיי זענען הויך אין נישט זיין רעליגיעז אבער נישט דוקא הויך אין זיין סעקולאר. אין אנדערע ווערטער, מענטשן וועלכע האבן פשוט נישט אריינגעקלערט אין דאס אלעס, און זענען סתם אזוי קל וכדומה. (מ׳קען דאס טערמינען ״נאַן-טעאיסטן״.)

2). סעקולאריסטס - זיי זענען הויך אין סיי נישט זיין רעליגיעז און סיי אינעם יא זיין סעקולאר. אטעאיסטן (פּאזיטיוו צי נעגאטיוו) בשיטה און דורכגעטראכט, און וואס טרעפן מיענינג אין זייער שיטה.

3). רעליגיעזע - זיי זענען נידעריג אין סיי נישט זיין רעליגיעז און סיי אינעם זיין סעקולאר. רעליגיעז כפשוטו.

4). רעליגיעזע סעקולאריסטס - זיי זענען נידעריג און נישט זיין רעליגיעז אבער הויך און זיין סעקולאר. זיי האבן א פיס אין ביידע וועלטן. זייער וועלט-אויסקוק איז בעצם סעקולאר און סייענטיפיק, און האבן דאס אדער משווה געווען מיט א רעליגיעזע מהלך החיים, אדער אז זיי זענען ״ספּיריטואל״ ווי איידער רעליגיעז.

איך מאך א השוואה אז לפי הרמב"ם איז די געדאנק פונעם פראבלעם בעובד ע"ז, אפילו ער גלייבט נישט דערין, אלס דאס אז דעת האדם וכ"ש ההמון ווערט נאכגעשלעפט אחר מעשיו. און די זעלבע געדאנק טרעפט מען מיט'ן ציווי פון היטן שבת, אז דאס איז כדי צו אינקאָלקעיטן בדעתו די געדאנק ואמונה פון חידוש העולם ובריאתו, ע"י מעשיו של שמירת שבת. אין קורצן, די פעולה במעשה וואס איז ערשט, וועט דערנאך אפעקטירן זיין דעת.

דער ב"י באו"ח סימן רמב וואס דו צייכענסט צו קומט צו דערצו פונעם אנדערן/פארקערטן ענגל. והיינו, אז דאס אז ער היט שבת בפועל/במעשה ווייזט שוין מעיקרא אז בדעתו גלייבט ער שוין בחידוש וממילא הבורא, ולכן וועט ער שב זיין פון זיין מעשה ע"ז - די מעשה קומט דאך לאחר הדעת במחשבה, וממילא וועט די מעשה נישט האבן א קיום זייענדיג אז איך זעה שוין בשמירת שבת שלו אז זיין דעת מעיקרא איז יא עם הבורא וחידוש. משא"כ ווען ער דינט ע"ז בלא שמירת שבת, ודעתו בזה איז שוין מעיקרא אוועקגעשטעלט, איז שווער אז ער זאל בסתם צוריקציהען דערפון. אין קורצן, די דעת בחידוש איז שוין דא ערשט, וואס דערנאך און דעריבער קומט זיין שמירת שבת בפועל.

אגב, דער מ"א וואס איך צייכן צו ברענגט טאקע אראפ אז רש"י בחולין ה. לערענט אז חילול שבת איז ערגער ווי ע"ז. וע"ש ווי ער וואונדערט זיך דערויף.

ואגב, פון אויבנאויף זעהט דאך אויס אז די "אדם נפעל כפי פעולותיו" מהלך וואס דער רמב"ם זאגט, גייט בהדיא קעגן דאס וואס איך האב אויבן געשריבן אז מ'קען זיין א פולקאמער ראציאנאלער "מיימאַנידיען" סארט חכם, אבער דאך מיטהאלטן מיט אַן "אמת", במעשה, א ״רעבשייעבערעבמשה״ אידישקייט און אז 1+1=3. ווייל זיין מעשה גייט דאך קעגן מושכלות, ואדם נפעל כפי פעולותיו און דאס וועט דאך אינקאָלקעיטן בתוכו דעות נפסדות וכוזבות! טא, וויאזוי קען איך דאס דיפענדן פאר דעם "מיימאַנידיען" חכם?

אבער דאס קען פארענטפערט ווערן מיט א צווייטע קשיא. והיינו, אז לפי די "ראדיקאלע" מפרשי הרמב"ם, ווי דער נרבוני און אבן כספי, וועלכע האבן געהאלטן אז דער רמב"ם האט יא באמת געהאלטן פון קדמות, קומט דאך אויס אז שמירת שבת במעשה גייט דאך אינקאָלקעיטן בתוכם די פאלשע דעת פון חידוש? מ'קען טאקע פארענטפערן אז פאר זיי איז שמירת שבת בפועל טאקע נאר מכח די צווייטע טעם פון דעם אז ס'זאל זיין שביעית חיי האדם במנוחה. אבער מ'קען פארענטפערן די קשיא נאך טיפער עפ"י מש"כ שם. והיינו, אז אין די "לעבנסוועלט" פון צווישן וועמען דער "מיימאַנידיען" חכם לעבט, איז חידוש טאקע יא "אמת" אין דעם רעספּעקט, ועפ"י סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם וככל מה שכתבתי - פונקט אזוי ווי דאס וואס מאכט "ג-ט" אמת פאר זיי (ואפילו אין א פּאזיטיוון סענס, וואס איז דאך נישט אמת להרמב"ם בסתם ובלאׂ סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם).

די פראבלעם איז נאר אז דאן פארוואס קען מען נישט נוצן דאס זעלבע תירוץ פאר ע"ז וכדומה, וואו ס'איז גילטיג אינעם "לעבנסוועלט"? ואולי וועט זיך דאס טאקע ווענדן אין ווי ווייט נפסד די דעה וואס ליגט אונטער די מעשה איז, וואס דאן וועט דאס די הלכה, לפי הרמב"ם, נישט צולאזן אפילו ס'איז דא די סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם. וקצת כעין וואו ווען די סאָשׁעל קאַנסטראָקט מציאות איז אז מ'איז מתיר רציחה, וואס דאן וועט דאס דאך, כמובן, נאך אלס בלייבן אסור להלכה. (ועיין לדוגמא בהל' ע"ז פי"א הי"א-הי"ב (אבל עיין בכסף משנה ולחם משנה שם) והט"ז ובבאר אליעזר, ובמו"נ ח"ג פל"ז. וידוע הגר"א ביו"ד סימן קעט ס"ק יג.)

חדשים האט געשריבן:אויב גייסטו שוין מיט סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם קענסטו שוין צוזאמענשטעלן קיום המצוות מיט גלייבן אין ג-ט. דאס איז דאך סאך א שטערקערע סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם.

אט דאס טוה איך טאקע. וכמו שכתבתי לעיל. ווי איך האב דארט אָנגעהויבן:

מי אני האט געשריבן:מ׳קען בעצם נעמען דעם געדאנק פון דאס אז סאשעל קאַנסטראָקשעניזם איז דאס וואס מאכט מציאות הא-ל ״עכט״ (און די מאראלישע אנטי-ריעליזם וואס קען מיטקומען דערמיט), נאך ווייטער אויך לגבי המחייב והנותן תוקף לקיום המצות והתורה בכלל.

חדשים האט געשריבן:צאמצושטעלן סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם מיט ריעאליטי איז א סטרעטש. איך האב נישט געליינט די צוגעצייכענטע בוך אבער איך גלייב אז ער איז כמעט א דעת יחידאה. בפשטות מאכט נישט קיין סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם א מציאות. נעם למשל די געזעצן פון גראוויטי, ספיד אף לייט, טערמאדינאמיקס אדער דיין משל פון 1+1, אפילו סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם גייט האלטן פארקערט גייט דאס נישט מאכן די סייענטיפישע געפריווטע מציאות אנדערש.

דאס איז וואס איך זאג לגבי מאכן א חילוק אפילו אין די מושכלות אליין, צווישן די חלק המושכל שבהם פּער סע, והיינו די פאקטישע אנאליטישע צי סינטעטישע מציאות, און די חלק המפורסמות שבהם, וואס זענען פשוט מכח הסכמה. מיינענדיג, די חילוק ארבעט אין דעם צווישן ניטשע'ס "פאקטן", די חלק המושכל וואס איז נישט אָנגעוואנדן אין הסכמת האדם כלל, און די "פירושים פון די פאקטן", וואס איז בהכרח יא. אין אנדערע ווערטער, די סייענטיפישע געפריווטע מציאות פּער סע וועט טאקע נישט ווערן אנדערש אזוי צי אזוי (1+1 ווערט נישט בעצם 3), אבער די פענאמענאלאגישע עקספּיריענס און "פירוש" דערפון בתוך די געזעלשאפט ווערט יא. (וכמובן, איז דאס נאך אלעס פאר'ן צוקומען צו איידיעליזם און/אדער סקעפּטיסיזם וואס קענען דאס אפשר נאך מער שטארקן, ואכמ"ל.)

חדשים האט געשריבן:פונקט ווי סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם האט אוועקגעשטעלט גענדער, ראסע און אין פריערדיגע צייטן רציחה במלחמות, אבער אזויווי זיי זענען געווען געבויעט אויף פאלשע גלויבונגען איז דאס געטוישט געווארן איינמאל עס איז געווארן סייענטיפיש געפריווט אנדערש. הוא הדין לגבי רעליגיע והמסתעף.

איה"נ. דא אבער קומט אריין די פארנעפּעלטע און קאמפּליצירטע סוגיא פון די השלכות פון די שיטה לגבי מאראלישע ריעליזם, וועלכע איך האב טאקע דערמאנט, ובנוגע מיין משל אויב ביי הסכמת הקהל להתיר רציחה וועט דאס דאן זיין "ריכטיג".

חדשים האט געשריבן:דאס מיינט אז סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם איז נישט מער ווי גלויבונגען. עס רירט נישט קיין סייענטיפישע פאקטן און עס טוישט זיך מיט סייענטיפישע פאקטן.

ווייטער איה"נ. (הגם דאס קען שוין אָנרירן אויף דעם אז אפילו סייענטיפישע פאקטן זענען מיוסד אויף "גלויבונגען" און האבן די (ווי נישט) עפּיסטעמאלאגישע שוואכקייט אין דעם פונעם מונכהויזן טריילעמאַ און דעם פראבלעם פון אינדאָקשען. ווי געזאגט, רירט דאס שוין אלעס צו צו סקעפּטיסיזם בכלל. איך גלייב אז צו דעם ציהלט @דיכטער.)

חדשים האט געשריבן:בפשטות, ווען די ציבור איז זיך טועה אין א סייענטיפישע געפריווטע פאקט איז נישט דא קיין איסור לפרוש מן הציבור אפילו להגראי”ה.

ריכטיג. לגבי "איסור" האב איך טאקע געשריבן אז הסכמת הכלל לגבי קביעות לחייב איז שוואך ווען עס איז בטעות יסודה. און אין די מאמר פון הרב דר. מיכאל אברהם וואס איך האב פריער צוגעברענגט, שרייבט ער טאקע לגבי הראי"ה בזה:

לכן בהלכה מותר ליחיד לפרוש מהחלטת הרוב, שכן רוב בבי"ד לא קובע מהותית את האמת. כפי שקובעת הגמרא בהוריות ב (טועה במצוות לשמוע לדברי חכמים), יחיד לא צריך לשמוע בקול בי"ד שטעה. אם הם טעו זו לא האמת. אבל פרישה מן הציבור אינה אופציה. עצם הקביעה הציבורית (לגבי המפורסמות) היא היא האמת. לכן שם הרוב קובע מהותית ואין לפרוש ממנו. למרבה האירוניה דווקא בשאלות שבהן לא האמת קובעת החובה ללכת אחרי הרוב היא מוחלטת. בשאלות של אמת ושקר הרוב הוא אינדיקציה אבל אין חובה חלוטה להיצמד אליו.

דא איז "אמת" מער מכח וממבט מושכלי ומציאות (אינעם טעקסט) וכנ"ל. און דא שווימט טאקע ארויף צום אויבערפלאך וואו איז די דימארקעישאן פּונקט וואו איך גיי זאגן אז הגם 1+1=2 במושכל, איז אבער די קאנסענסוס דערויף מאכט דאס 3 ב"אמת" ואפילו לחייב (אזא סארט "אתם אפילו מוטעין"), און וואו נישט (ובפרט אז ביי הלכה איז דאך דאס לכו"ע תלוי ב"פירושים")? ולכאורה הוא אז בסתם טאקע נישט (חוץ טאקע ביי קידוש החודש שחידוש הוא, ועיין בפירוש על הרמב"ם בהל' קידוש החודש פ"ב ה"י), ובפרט וואו מ'קען זאגן אז זיי וואלטן מודה געווען בטעותם ווען זיי זעהן ווען דאס איין. (און מ'קען גאר טענה'ן אז דאס'ן נישט דארפן מציית זיין להרבים כשהפסק יסודה בטעות, ליגט אליינס גופא בתוך די געביידע פון "הלכה", וואס דאס אליינס אויך האט מען אָנגענומען בהסכמה. וכל זה אכניס.)

דא איז אבער די שמועס וואו עס איז נישט נוגע דוקא "לחייב" (כעין זינגען מיט דביקות "רבי ישעיה בן ר' משה"). ולגבי קיום התורה והמצות וואו עס איז יא, איז עס נישט יסודה "בטעות", כעין א קאנטעקסט פון זאגן אז עס איז "קעגן מושכלות/מציאות". (די עטישע פראבלעמען דערין קען מען און מען דארף טאקע מסדר זיין, ווי איך האב אויבן געשריבן וכמו שכתבתי כמה פעמים.)

אויב גייסטו שוין מיט סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם קענסטו שוין צוזאמענשטעלן קיום המצוות מיט גלייבן אין ג-ט. דאס איז דאך סאך א שטערקערע סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם.

צאמצושטעלן סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם מיט ריעאליטי איז א סטרעטש. איך האב נישט געליינט די צוגעצייכענטע בוך אבער איך גלייב אז ער איז כמעט א דעת יחידאה. בפשטות מאכט נישט קיין סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם א מציאות. נעם למשל די געזעצן פון גראוויטי, ספיד אף לייט, טערמאדינאמיקס אדער דיין משל פון 1+1, אפילו סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם גייט האלטן פארקערט גייט דאס נישט מאכן די סייענטיפישע געפריווטע מציאות אנדערש. פונקט ווי סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם האט אוועקגעשטעלט גענדער, ראסע און אין פריערדיגע צייטן רציחה במלחמות, אבער אזויווי זיי זענען געווען געבויעט אויף פאלשע גלויבונגען איז דאס געטוישט געווארן איינמאל עס איז געווארן סייענטיפיש געפריווט אנדערש. הוא הדין לגבי רעליגיע והמסתעף.

דאס מיינט אז סאָשעל קאַנסטראָקשעניזם איז נישט מער ווי גלויבונגען. עס רירט נישט קיין סייענטיפישע פאקטן און עס טוישט זיך מיט סייענטיפישע פאקטן.

בפשטות, ווען די ציבור איז זיך טועה אין א סייענטיפישע געפריווטע פאקט איז נישט דא קיין איסור לפרוש מן הציבור אפילו להגראי”ה.

מ׳קען בעצם נעמען דעם געדאנק פון דאס אז סאשעל קאַנסטראָקשעניזם איז דאס וואס מאכט מציאות הא-ל ״עכט״ (און די מאראלישע אנטי-ריעליזם וואס קען מיטקומען דערמיט), נאך ווייטער אויך לגבי המחייב והנותן תוקף לקיום המצות והתורה בכלל.

להסביר, דר. עלווין ריינעס לערענט אפ דעם רמב״ם לגבי מעלת נבואת משרע״ה וגדר ״תורה מן השמים״, אז דאס איז בתוך דעם רמב״ם׳ס נאטורליכע אפטייטש אין נבואה און אין איינקלאנג מיט זיין אלגעמיינע שיטה פון שולל זיין כל מיני תוארים ומושגים פון דאס קאנצעפט פון ״ג-ט״; מ׳קען נישט זאגן דערויף אז ״ער טוהט״ און ״ער מאכט״ וכדומה. מיינענדיג, אז די געדאנק פון נבואה איז פשוט דאס אז א חכם איז זיך משלים בתכונתו לגמרי, און ווען און אויב ער ערגענצט דאס איז ״מיד״ שורה עליו הנבואה, וואס דאס איז אַן אינטוּאיטיוו ״געפיהלישע״ כח בחכמה וע״י און צוזאמען מיט זיין כחו המדמה/זיין אימעדזשינעטיוו פעקולטי; יעדעס נביא לפי זיין דרגא בחכמה. (לשבר את האוזן במקצת, קען מען דאס אביסל פארשטיין כעין ווען מ׳איז אויף א שטארקע סייקעדעליק/מאריכואנא טריפּ מיט די גילויים ע״י כח המדמה וואס קענען דאן אפירקומען, אבער מ׳האט נאך אלס פולקאם פולקאם ביי זיך די פולע מאס ראציאנאל ושכל בלי שום שמץ של שיכרות וחלום כלל וכלל.) וממילא ביי משרע״ה איז דאס געווען לגמרי בשלימות און ער איז צוגעקומען צום העכסטע דרגא בזה בחכמה ונבואה וואס א ילוד אשה איז נאר אמאל צוגעקומען. און דאן האט ער אוועקגעשטעלט און מחוקק געווען די חוקי התורה, און דאס איז טאקע אט דאס וואס מאכט דאס ״געטליך״ ו״דבר ה׳״ ו״מן השמים״; עס איז מיוסד געווארן אונטער די (מער-ווייניגער) גרעסטע מאס השראה בחכמה וואס איז נאר אמאל געווען ביי דאס מענטשהייט.

יעצט, מ׳קען דאס פון דארט און ווייטער צאמשטעלן מיט וואס כ׳האב צוגעברענגט פונעם רמב״ם אז דאס וואס איז קובע סמכות ההלכה והתחייבותה אלס געזעץ, און דאס וואס טאקע באגרונדעט סמכות התלמוד/הגמרא, איז דאס וואס ס׳איז נתפשט ומוסכם געווארן אצל הכלל; די אפטייטש פון ״מוסכמות״. וכן הוא, קען מען אפשר זאגן, לפי הנ״ל אויף התורה בכלליות: מ׳האט דאס דאן אָנגענומען ווייל דאס איז שכל׳דיג און אלע אירע חוקים וגעזעצן זענען געווען בשלימות ממש פאר יענע תקופה און עפאכע. פון דארט און ווייטער, צו טוישן חוקים בתוכה פעהלט אויס א הסכמת הקהל אויף פארקערט צו מבטל זיין עפעס וואס איז שוין מושרש ומקובל אצל ההמון אלס געזעץ, מכח די עצם רעיון פון געזעץ המוסכם גופא. (דאס איז ל״ד א סתירה מיט׳ן רמב״ם׳ס ניינטן עיקר פון אי-השתנות התורה. מ׳קען דאס משווה זיין מיט דעם, דורך דעם וואס מ׳גלייבט אז, עכ״פ אויף התורה בכללה, וועט טאקע למעשה נישט צוקומען אז עס זאל זיין די הסכמת הכלל אויף פארקערט; א סארט ״נצח ישראל לא ישקר״ וכעין שיטת רשב״י הידוע בשבת קלח:)

‏דאס איז אלעס כמובן לפי דרך הרמב״ם וואס האט געהאלטן אז סיפורי התורה זענען בעצם (מער-ווייניגער) היסטאריש. מ׳קען דאס אבער לכאורה מאַדיפייען אפילו אויב נעמט מען נישט ממש אָן די הנחה.

מ׳קען שטארקן די טעזע מיט׳ן צייגן אז כהיום זענען למעשה טאקע בטל געווארן אסאך מצות התורה; ווי דער חינוך זאגט אין זיין הקדמה אז כהיום זענען פון די תרי״ג מצות נאר דא 270 וואס זענען נוהגות ע״ש. לדוגמא, המצות התלויות בבית הבחירה, וכעין קרבנות, זענען שוין נישט עקסטענט. און מ׳קען באטראכטן די אונטערליגענדע סיבה דערצו אין דעם אז דאס איז מכח דעם אז הסכמת הכלל איז אז יעצט איז די מציאות אזוי און ״מען״ ברענגט נישט קיין קרבנות אין די יעצטיגע מצב וקאנטעקסט; א סארט סאשעל קאַנסטראָקשעניזם. ואגב, לגבי החזרת הקרבנות בביאת המשיח, קען מען דאך אפלערנען דעם רמב״ם לגבי ביאת המשיח אז דאס איז נישט מער ווי אַן אידעאל לגבי די פּערפעקשאן פונעם מין האנושי צו וואו ער טוהט צוביסלעך גרייכן. (ולכן קען מען זאגן אז דעריבער שרייבט טאקע דער רמב״ם בהל׳ מלכים ריש פי״א אז בבוא המשיח וועלן קרבנות וכו׳ צוריק קומען ע״ש, וויבאלד ער רעדט טעארעטיש אין אזא סארט אויסשטעל, און טאמער די הסכמת הכלל וואלט טאקע צוריקגעקומען אזוי דערויף.) ועוד יותר, לגבי די אמונה פון ביאת המשיח (כפשוטו) גופא ובכלל, איז כהיום טאקע בעצם נישטא די הסכמת הכלל וסאשעל קאַנסטראָקשעניזם דערביי אויך נישט, וכידוע מה דאמר הגראי״ל שטיינמאן זצ״ל אז קיינער גלייבט נישט בעצם אין דעם כהיום (אחוץ תינוקות); האפן דערפאר זיכער נישט.

ואפשר לומר דה״ה נמי לגבי די מצות בנוגע די כהנים (אשר מקצתן נוהגות גם בזמנינו). והיינו, די caste און קלאס פון כהנים לגבי שאר ישראל איז דאך בהדיא א סאשעל היארארכישע אויסשטעל. און די ״רעאליטעט״ דערפון קען מען לכאורה באטראכטן ווי דעם אז דאס ווערט געשאפן און ״עכט״ דורך טאקע החלטת שאר העם וואס געבט פאר זיי אט די סטאטוס און מאכט אפ ״מיהו (משפחת) כהן״.

ואגב, ווי צוגעברענגט איז הרב דר. נתן סליפקין מבאר אז די געדאנק פון קדושה (וה״ה טומאה) לפי די ראציאנאלע מהלך הרמב״ם, איז פשוט סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם: וואס די הסכמת הכלל נעמט אָן איז ״קדוש״, אט דאס איז די הגדרה פון ״קדוש״. זהו.

‏{התנצלות: איך ווייס אז דאס איז דקות׳דיגע און קאנטראווערסיאל. וידעתי גם ידעתי וואס דער ר״ן ממרסיי שרייבט אויפ׳ן מפרסם זיין אזא סארט מהלך, הגם עס איז (מעגליך) אמת.

איך שרייב דאס אלעס לאור א שמועס איך האב פארפיגט מיט איינער א חכם וואס האט שוועריקייטן אינעם אָננעמען תורה מן השמים כפשוטו ונגד חכמי מחקר זמנינו. ווי איך האב געשריבן בריש האשכול, פעהלט אויס כהיום, און מ׳טאר נישט אוועקשטיין פון, קאנטראווערסיאנאלע אפאלאגעטישע מהלכים משווה צו זיין אמונה והתורה, וואס טוהן זיי גענצליך מאַדיפייען מיט מדע החכמים. שרייען ״כופר״ און ״כפירה״ האט נאך קיינעם נישט געהאלפן. איינער וואס קומט שוין דא און ליינט דאס, שטעל איך זיך פאר איז נישט אינגאנצן שוה בשוה מיט די מהלך כפשוטו, אדער ער עכ״פ שרעקט זיך נישט פון זעהן מאדיפיצירטע מהלכים.

וכמובן אין אני אומר קבלי דעתי. איך זאג דאס אלעס טענטאטיוולי. און מ׳האט דאך געבעהטן איך זאל שרייבן ״קב משלי״.}

*

ובאותו ענין לגבי די השלכות וואס אזא סארט מהלך קען האבן לגבי מאראל בכלליות, א מאראלישע אנטי-ריעליזם, קען מען פרעגן אין אַן עקסטרעמען פאל, אז טאמער וואלט הסכמת הכלל צוגעקומען אז רציחה איז מותר בזמן מה (וכעין אין די די פּוּרדזש פילם פרענטשייז), איז דאס דאן דען מותר?! מ׳קען טאקע בייסן דעם בּולעט אין זאגן אז ״יא״, מיינענדיג אז עס איז למעשה, לאחר הכל, דאך פון די מוסכמות ומפורסמות - נישט מער (ועיין כאן). אדער קען מען זאגן נאך טיפער אז עס איז טאקע קיינמאל נישט במציאות אז דאס זאל מוסכם ווערן ביי רוב מענטשהייט; ביי די שוואכע זיכער נישט (וידוע וואס ניטשע האט געזאגט לגבי מאראליטעט בכלליות, וואס איז דאך חנינה וחמלה וכו׳, אז דאס איז בעצם די ״קנעכט מאראליטעט״ פון די שוואכע, און דורך א מרידה נגד די ״האַרן מאראליטעט״ פון די שטארקע, וואס איז מאכט/power וכו׳, האבן זיי געמאכט די שטארקע גלייבן אז דאס איז אומריכטיג זיי צו מאכן שפירן שולדיג).

*

צוצוענדיגן בענין זה פון סאשעל קאַנסטראָקשעניזם, איז די יו״ט שבועות האט מיר דער איד צו וועמען מ׳האט געשטעלט די פראגע פון ״זאג נאר, דו גלייבסט אין ג-ט?״, מיר געזאגט אז איך בין א חכם. ווען איך האב אים געזאגט אז עס איז נישט בעצם אזוי און צום מערסטענסט זעהט עס אפשר אויס ווי איך קען און אז מיין מעלה איז צום מערסטענסט אז איך וויל קענען חכמה וכמו שכתב הרבינו יונה בריש פ״ד באבות, האט ער מיר גע׳ענטפערט אז ״דא, וביחס צו אונז, ווערסטו גערעכענט ווי א חכם.״

דאס האט מיר געמאכט טראכטן אז דער רמב״ם ענדיגט דאך צו דעם מו״נ אז די העכסטע סארט שלימות איז שלימות בהשגת שכליית, און נאך העכער ווי שלימות במידות (פּער סע), וויבאלד דאס איז נישט אָנגעוואנדן ביחס צו אנדערע אינעם געזעלשאפט - ״היא לו לבדו [ולא לזולתו] ובעבורה יזכה לקיום הנצחי ובה האדם אדם״ ע״ש. דא האב איך צוגעברענגט אז ווי מער חכמה מ׳איז קונה, אלס מער אנערקענט מען דעם אינפיניטי פון חכמה און אז אין די לימיט האט מען דערפון 0.

ונמצא מזה אז עס זענען לכאורה פארהאן צוויי וועגן פון ווערן גערעכענט א ״חכם״: אַן אבּיעקטיווער וועג און א מער סאבּיעקטיווער וועג עפ״י סאשעל קאַנסטראָקשעניזם. והיינו, די אבּיעקטיווער וועג איז ווי מער דער מענטש האלט נענטער אינעם לימיט צו 0 (וכעין מה שכתב הרמב״ם לגבי שלימות יותר של אדם בהשגת שלולי התוארים מאת הא-ל, במו״נ ח״א פנ״ט). דערנאך איז דא די סאָבּיעקטיווער וועג עפ״י סאשעל קאַנסטראָקשעניזם וואס ווען ער ווערט גערעכענט א חכם ביי די שׁעירד עסאָמפּשענס פונעם געזעלשאפט, איז ער טאקע א ״חכם״.

עס קומט אויס אז לפי די צווייטע וועג איז יא דא א חלק ״זולתו״ אין דעם - פונקט ווי ווערן פארעכענט א ״גוטער מענטש״ ושלם במדות וועט זיך ווענדן לפי וואס די געזעלשאפט מאכט אפ און עסיוּמד.