דעם חורבן בית המקדש אין אן אלטערנעטיוו יוניווערס

[רביה''ק זי''ע]

לכבוד די שבעה דנחמתא - ביטע נישט נעמען צום הארצן.

עך! יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה - די אמאליגע יהודה, נישט די יעצטיגע יהודה, די גוטע יהודה, יהודה, געווען אמאל, אמאל, אמאל, אמאל נישט היינט א לאנד א זיסע א גוטע א שיינע. דארט צו וואוינען איז געווען א פארגעניגן, וועלכע גאט די הארץ גלוסט דו האסט געקענט איהם דינען, א בעל’לע, אן אשירה’לע, און איבער אלעם דעם גרויסן מעכטיגע הוי”ה יתברך שמו אליינס.

אונז זענען יעצט אין די צייטן ארום די יאר ג’ אלפים ר”ץ, איבער’ן גאנצן לאנד זענען פארשפרייט שטאטוען און טעמפלען פאר די אלע געטער, די עלטסטע פון זיי וואס מ’ווייסט איז אינעם שטעטל בית אל און ווערט שוין דערמאנט אין ספר שמואל-א (י,ג). אויסער דעם זענען אויך דא די צוויי קעלבערנע שטאטוען אינעם שטעטל דן, די טעמפלען אין גילגל און באר שבע (עמוס ה,ה), לויט געוויסע היסטאריקער איז אויך געווען א טעמפל אין ערד וואס מ‘פלעגט דארט פאררייכערן מאריחואנה צוצוקומען צו גרויסע השגות, אבער די טעמפל איבער וועלכע מיר וועלן זיך יעצט קאנצעטרירן איז די טעמפל אין ירושלים וואס ווערט פינאנצירט און געפירט אונטער’ן אויפזיכט פונעם קעניג. דיזע בית מקדש אין ירושלים האט לויט’ן לעגענדע געלאזט בויען נישט קיין צווייטער ווי דער קעניג שלמה וואס דער היינטיגער קעניג יאשיהו איז זיינס א דירעקטער אייניקל בן אחר בן, און דער קעניג פילט זיך פארפליכטעט ווייטער אנצוהאלטן די מסורה און אנהאלטן דעם זיידע’נס בית מקדש און האלט טאקע אין איין אויפטרייבן געלט צו פינאנצירן דעם הייליג הויז.

קיינער ווייסט נישט אויף זיכער פאר וועלכע גאט פונקט שלמה המלך האט געלאזט בויען דעם בית מקדש, אזויפיל ווייסט מען אז היינט צוטאגס זענען דא א שפאר ביסל געטער וואס האבן זיך דארט באקוועם געמאכט, זיי שעפן א נחת רוח פון די קרבנות און קטורת וואס מ’אפפערט זיי, און זענען משפיע קדושה וטהרה און צומאל אויך נבואה פאר די וואס זענען זוכה. דעם חשוב’סטן פלאץ אין דעם בית מקדש- די קודש הקדשים - איז רעזערווירט פאר די עלטסטע און הייליגסטע פסל וואס כלל ישראל פארמאגט, דאס זענען די צוויי קליינע פייגלעך אויפ’ן ארון הברית, געבויעט דורך משה רבינו, וואס טוען סימבאלאזירן דעם גרויסן גאט הוי”ה און זיין ווייב אשירה. ווען די אידן פירן זיך אויף ווי ס’באדארף צו זיין קומען זיך די צוויי צוזאם מיט גרויס ליבשאפט, די הימלען עפענען זיך, ס’נעמען זיך רינען השפעות פון הימל, און די פעלדער ווערן אנגעטרונקען מיט גשמי ברכה.

אין דעם קודש הקדשים געפינען זיך אויך צוויי גרויסע פייגל, אוועקגעשטעלט דורך שלמה המלך - דער גרינדער פונעם טעמפל, ווארשיינדליך אויך פאר הוי”ה און זיין ווייב אשירה. אינעם היכל האט שלמה המלך געלאזט אווקעשטעלן צעהן לייכטערס וואס פארשפרייטן א רוחניות’דיגע ליכטיגקייט און חכמה פאר יעדער וואס קומט נאר אריין אינעם בית המקדש, אויך זענען דא דארט צעהן טישן אנגעפילט מיט ברויט וואס ווערן קיינמאל אויסגעטריקנט און ס’האלט אין איין פליסן פון זיי א געדיכטן פארע ווי פריש ארויס פון אויוון, מ’זעהט באשיינפערליך אז די זענען געטליכע ברויטן וואס זענען משפיע א שפע פון פרנסה און געלט פאר אלע באזוכער. אויך שטייט דארט דעם קליינעם גאלדענעם מזבח פון משה רבינו אויף וואס דער כהן פאררייכערט בשמים צוויי מאל א טאג און פארשפרייט א זיסע געשמאקע ריח וואס באצויבערט אלע באזוכער. נאך א זאך וואס שטייט דארט איז א שטאטוע פונעם געטין אשירה וואס איז משפיע קינדער פאר אלע באזוכער.

אינעם הויף פונעם בית מקדש שטייען א צאל מזבוחת אויף צו אפפערן קרבנות פאר די געטער: אינמיטן הויף שטייט מיט גרויס פראכט דעם עלטסטן מזבח וואס שלמה המלך האט נאך געבויט, און דערויף ברענט דעם העליש פייער וואס שלמה המלך האט אראפגעברענגט פון הימל וואס לעשט זיך קיינמאל נישט אויס. אויסער דעם זענען דא אויפ’ן דאך און אין די זייטיגע צימערן א צאל מזבחות, יעדעס איינס פאר אן אנדערן גאט, און ווען איינער וויל ברענגען א קרבן פאר א ספעציפישע גאט איז די כהן מקריב זיין קרבן אויף די מזבח וואס געהערט צו יענעם גאט. אויסער דעם איז דאס בית המקדש פול מיט שטאטוען און כלים פון אנדערע געטער ווי צ.ב. בעל און נאך א צאל אנדערע - “צבא השמים” ווי זיי ווערן אנגערופן.

דאס רוב פון די הייליגע עבודה אינעם בית המקדש ווערט געטוהן דורך די כהנים, זיי זענען די וואס שפריצן די בלוט פון די קרבנות אויף די מזבחות צו פארצייען אויף עבירות, זיי זענען די וואס צינדן אן די לייכטערס, פאררייכערן די בשמים, און באקן און שטעלן ארויף די ברויט אוי די טישן אינעם היכל, און צוויי מאל א טאג, ביים מקריב זיין דעם קרבן תמיד אויפ’ן גרויסן מזבח, בענטשן זיי די באזוכער מיט די דריי ברכות וואס זענען מקובל פון דורי דורות. די צווייטע אין ראנג זענען די לוויים, זיי זענען די וואס פירן די גשמיות’דיגע ווירטשאפט, זיי באוואכן דאס פלאץ, האלטן ארדענונג, און זינגען און שפילן די מזיק ביי די הייליגע עבודה. א וויכטיגע טייל פון די עבודה ווערט אויך געטון דורך די קדשות, זיי זענען די וואס וועבן די געצעלטן פאר דעם געטין אשרה, און זיי זענען משפיע השפעות פונעם געטין אשירה דורך זנות.

די באזוכער אינעם בית המקדש זענען פילצאליג, דאס רוב באזוכער קומען כדי צו מכפר זיין עבירות וואס זיי זענען ליידער באגאנגען, אנדערע קומען בשעת צרה צו פועל’ן א ישועה ביי וועלכע פון די געטער. איינער וואס האט א ליידער א קראנקן אין שטוב קומט אין בית המקדש מקריב זיין א קרבן פאר’ן בעל - דער גאט פון לעבן, אז איינער קען ליידער נישט האבן קיין קינדער קומט ער אפפערן א קרבן פאר אשירה - דאס געטין פון פרוכטבארקייט. און אז א גאט האט איינעם געהאלפן אין צייט פון נויט קומט ער אין בית המקדש און איז מקריב א קרבן תודה מיט פערציג ברויטן און שטעלט א גרויס סעודה פאר’ן עולם, דער עולם עסט און טרונקט, מ’האט פאן מיט די קדשות פון אשירה, און מ’גייט אהיים מיט פילע זעק השפעות טובות בגשמיות ורוחניות.

צווישן די פילע באזוכער זענען אויך דא פילע דערהויבענע אידן בעלי מדריגה וואס קומען שעפן רוח הקודש אינעם בית המקדש, זיי זענען מקריב עולות, פאררייכערן הייליגע גראזן, זינגען מיט פאר’דביקות’ט מיט די לוויים’ס הימלישע געזאנגען, און זיי נעמען זיך נבואה זאגן. דער עולם שטייט ארום און הערט אויס מיט פארכט די הייליגע דברי אלוקים חיים, אז ס’געפעלט דעם עולם וואס ער זאגט רופן אלע אויס מיט התפעלות אז דער איז אן איש אלוקים, מ’גייט צו בעטן ברכות, ס’גיסן זיך קוויטלעך מיט פדיונות, און ווען דער איש אלוקים איז געענדיגט מיט די הייליגע עבודה באגלייט מען איהם ארויס מיט הילכיגע געזאנגען “אשרי העם שככה לו אשרי העם שהוי”ה אלקיו!” ווי איז אבער ווען דער נביא זאגט זאכן וואס דעם עולם געפעלט נישט אזוי שטארק, דאן ווערט ער באטיטלט מיט’ן נאמען “משוגע’נער”, מ’באווארפט איהם מיט אתרוגים, און אז ער קומט צוריק נאכאמאל ווארפט מען איהם אריין אין טורמע אינעם חצר המטרה, און אז ער פארמאכט זיך נאכאלץ נישט דאס מויל הענגט מען איהם אינמיטן שטאט. (ירמיה כט,כו; לח,ו)

איבער אלעם שטייט דער כהן הגדול מאחיו, חלקיהו בן שלום, און פירט דאס גאנצע ווירטשאפט מיט געטליכע קלוגשאפט. ער דרייט זיך ארום אינעם בית מקדש מיט די פרעכטיגע געטליכע קליידער, און ענטפערט וויכטיגע שאלות פאר די באזוכער. איין זאך וואס קיינער ווייסט נישט איבער דעם חלקיהו הכהן, ער גלייבט נישט אין די גאנצע געטער דינעריי, איהם גייט די אלע געטער אן ווי די פאריעריגע שניי וואס איז למעשה נישט אנגעקומען, פון זיין זייט זאלן זיך די אלע געטער אפפוצן פון דאנעט, ער איז נאר דא פאר איין זאך, און דאס איז “געלט”, ווילאנג די נדבות פליסן אריין אין זיינע טיפע טאשן איז ער צופרידן. ער טוט די הייליגע עבודה מיט א געמאכטע ערנסטקייט, אבער נאר דאס געלט ליגט איהם פאר די אויגן. ס’איז ממש א פלא וויאזוי א מענטש קען זיך דרייען אין אזא הייליג פלאץ טאג און נאכט און נאכאלץ זיין פארנומען מיט אזעלכע נארישקייטן, זעהט אויס אז מ’ווערט צוגעוואוינט דערצו און דאס קעפל פארט ווייטער צו די נארישקייטן. דער חלקיהו הכהן איז אלץ פארנומען וואו ער קען נאכמער אנפילן זיינע טיפע טאשן, איין טאג בליצט איהם אויף א ממזריש געדאנק, ער דארף אבער דאס הילף פונעם קעניגליכען שרייבער, שפן הסופר. סתם אזוי אריינפאלן אין קעניג’ס פאלאץ אן קיין תירוץ וואלט באלד געווארפן א חשד טראכט ער, הגם ער איז ממש א בן בית אינעם קעניגליכן פאלאץ, אבער אויפ’ן גנב ברענט דאס היטל האט ער דאך מורא, אבער די געלעגנהייט שפעטיגט נישט צו קומען.

ויהי היום, שפן הסופר קלאפט אן אין חלקיהו’ס אפיס אינעם בית המקדש, וואס איז? אזויווי ס’איז אדורך א שווערע ווינטער מיט שניי זאווערוכעס און שטארקע ווינטן האט דער בית המקדש אנגעפאנגען צו ווייזן צייכענעס פון פארנאכלעסונג. די דאך פונעם היכל ליעקט און ס’רינט ארויף אויף די מנורות, די מיטעלסטע לעכט לעשן זיך טאקע נישט אויס בדרך נס, אבער די אנדערע לעכט לעשן זיך יא אויס צומאל, און דער קעניג פילט ווי ער פארלירט די הימלישע חכמה וואס די מנורות זענען משפיע. אויך איז דא לעצטנס א פארפעסטיגונג פון שימל און מייז אינעם קודש הקדשים און דער קעניג האטמורא פאר די שלום בית פון הוי"ה און אשירה, ווען זייער שלום בית טויג נישט איז אך און וויי, דאן רעגנט נישט, מ'פארלירט מלחמות, און דאס גאנצע לאנד פארט כאדאראם. בכלל איז שוין העכסט צייט צוצובויען נאך אפאר מזבחות פאר אפאר נייע געטער וואס זענען אריין אין סטייל לעצטנס, דער עולם פארלאנגט עס, און ס’וועט אריינברענגען מער נדבות אויך.

הכלל, חלקיהו הערט זיך איין צו שפן’ס ווערטער מיט א האלבן אויער, און גראדע די לעצטער פאר ווערטער האבן איהם געכאפט. “וואס זאגסטו? מער נדבות? איך האב פיל א בעסערן פלאן ווי אריינצוברענגען נדבות, אוי איז דאס א ממזר’יש פלאן! איך דארף אבער דיין פולע צוזאמענארבעט, און איך באשווער דיר דאס צו האלטן אין פולן געהיימניס, איך זאג דיר דו וועסט נישט ארויסגיין מיט ליידיגע טאשן פון דעם געשעפט.” שפן לייגט זיין האנט אונטער חלקיהו’ס דוכט און זאגט צו אז מליבא לפומא לא גליא, און חלקיהו הייבן אן פארלייגן זיין גראנדיעזן פלאן. “דו געדענקסט נאך ווען אונז האבן געלערנט אין חדר וועגן משה רבינו?” רופט זיך חלקיהו אן.

שפן: “אוודאי אזוי.”

חלקיהו: “דו געדענקסט אויך די מעשה אז פאר משה רבינו איז אוועק האט ער אפגעשריבן א ספר תורה און עס געגעבן פאר די כהנים?”

שפן: “זיכער געדענק איך.”

חלקיהו: “וואו איז דער ספר און וואס איז געשטאנען דארט ווייסטו?”

שפן: “ניין, איך כאפ נישט וואו אהין דו צילסט, קענסט שוין קומען צום ווארט?”

חלקיהו: “ווארט א מינוט, צושטייטלעך. וואס איז אויב איך זאג דיר אז איך האב געטראפן דעם ספר תורה אינעם קדשי קדשים אונטער די באלאטעס ביים איבערבויען, וואלסטו מיר געגלייבט?”

שפן: “כ’וואלט עס געקענט גלייבן, פארוואס נישט? כ’מיין ערגעץ דארף עס דאך צו זיין.”

חלקיהו: “דו האלטס אז אויב וואלט געשטאנען דארט שארפע זאכן וואס דער עולם האט נישט ליב וואלט זיי עס געגלייבט?”

שפן: “כ’מיין אז נישט, אבער דער קעניג איז א גרויסע תמים, ער וואלט זיכער אלעס געגלייבט”.

חלקיהו: און אויב ס’וואלט געשטאנען דארט עפעס וואס גייט קעגן אונזער מסורה פון דורי דורות, למשל אז מ’טאר נישט דינען קיין גאט נאר אינעם בית המקדש אין ירושלים, וואלט ער עס אויך געגלייבט?”

שפן: “דאס וואלט ער זיכער געגלייבט, ער קען דאך נאר פארדינען דערפו, יעדער וועט מוזן קומען צו זיין בית מקדש, די נדבות וועלן זיך טאפלען אין הימל אריין און ער וועט שוין נישט דארפ’ן אזויפיל פאנדרעיזן דערפאר."

חלקיהו: “מורא’דיג! מער פון דעם דארף איך נישט, אז דער קעניג וועט גלייבן איז שוין גוט, ער וועט שוין זיכער מאכן אז אאאללעע זאלן גלייבן, ווער נישט וועט זיין מיט א קאפ קערצער, חחחחח."

שפן: “קענסט שוין קומען צום ווארט? האסטו טאקע געטראפן דעם ספר תורה? וואס האסטו געזעהן שטיין דארט?”

חלקיהו: “וואס פארשטייסטו נישט, דו ביזט דאך א סופר, א שרייבער, דו שרייב אפ א גאנצע ספר כאילו משה רבינו האט עס געשריבן, זאלסט איבערקייען נאכאמאל און נאכאמאל אז מ’טאר נישט דינען קיין אנדערע געטער אויסער הוי”ה און אז ער רוהט נאר אין איין פלאץ און דאס איז שלמה המלך’ס טעמפל אין ירושלים, צום סוף וועסטו אויך צולייגן טויטע קללות וואס ס’וועט געשעהן אויב מ’פאלגט נישט, עס צו מאכן אויסקוקן מער אויטענטיש וועסטו צולייגן מנהגים, מעשה’לעך, און סתם קרישקעלעך וואס יעדער ווייסט, און דאס געלט וועט זיך נעמען פליסן, וואס זאגסטו נישט צו אזא פלאן?”

שפן: “הער אויס, איך האב באמת מורא פון אזא פלאן, כ’האב מורא אז די געטער וועלן זיך נוקם זיין אין מיר”

חלקיהו: “ביזטו פארנארט? דו גלייבסט דען אין די אלע זאכן? קוק נאר אן, דא האסטו א שטיקל פלייש פון א קרבן עולה, כ’על עס עסן אינעם קדשי קדשים אן א קאפל און גארנישט וועט נישט געשעהן!”

שפן טראכט צו זיך: “איך ציטער פשוט נאר פון טראכטן פון זיך פארטשעפען מיט די געטער, אבער אז אפילו די כהן גדול אליינס גלייבט נישט אין די אלע זאכן, וואס זאל איך שוין טראכטן? אם בארזים נפלה שלהבת, מה יענו אזובי הקיר?”

נאכ’ן שטיין אזוי פארטראכט אפאר מינוט גיבט זיך שפן א רוף אן: “ווייסטו וואס? פאר ארבע מאות שקל כסף עובר לסוחר ערלעדיג איך עס דיר.”,

“געוואלדיג” - רופט זיך חלקיהו אן - "שוין זיך נעמען צום שרייבן, מ’טאר קיין צייט פארלירן."

שפן גייט אהיים אינגאנצן צוטראגן און פארלוירן, האלב פון זיין אמונה האט ער שוין פארלוירן פון די דברי כפירה וואס ער האט זיך דא אנגעהערט, און נאך פון חלקיהו הכהן אליינס?! אין וויסטן חלום וואלט דאס איהם נישט איינגעפאלן. ער קומט אן אהיים און זיין ווייב קומט איהם אנטקעגן מיט שמאלציגע שסועה ראוסט (דברים יד,ז), ער פארשטאפט זיך גלייך דאס נאז, ער קען נישט ליידן אפילו די שמעק דערפון, פונקט היינט האט זי געמוזט דאס מאכן? די טאג היינט גייט פון שלעכט צו ערגער, ער ווייסט אבער שוין איין זאך וואס גייט זיכער אריין אינעם נייעם ספר. ער זאגט פאר זיין ווייב אז ער פילט זיך נישט גוט, ער האט מורא אז איינער פון טשיינע האט געגעסן א פלעדערמויז און אריבערגעברענגט אפאר מחלות, ער טראכט אפשר דאס אויך אריינלייגן אין ספר, פארוואס נישט? פלעדערמויזן זענען סתם אזוי עקלדיגע באשעפענישן, זיי וואוינען אין היילן, זיכער האבן זיי דארט צוטון מיט די שדים און רוחות. ער פארשפארט זיך אין ציממער, פאררייכערט אביסל חשיש, ס’גייט נישט דורך קיין פאר מינוט און ער חלומ’ט שוין פון משה רבינו, געטשקעס, שסועה און פלעדערמויז פלייש און סתם זאכן וואס ער קען נישט ליידן. ער טראכט צו זיך, אויב שוין יא, זאל מען שוין מאכן א מצווה אז יעדער מוז קומען יעדן יום טוב צו שלמה המלך’ס בית מקדש אין ירושלים, ס’עט אריינברענגען נאך געלט, פאר דעם געדאנק אליינס קען ער שוין פארלאנגען נאך אפאר ככרות זהב פון דעם חלקיהו’ן, אזוי פאלט איהם איין נאך און נאך געדאנקען, ער זעהט שוין משה רבינו האלטן דרשות, וואו פונקטליך ווייסט ער נישט צו זאגן, ערגעץ בין תופל ולבן וחצרות ודי זהב. ענדליך ענדליך אינמיטן די נאכט ניכטערט ער זיך אויס פון דעם קאנאביס, שטייט פונקט אויף צו תיקון חצות, צינדט אן א ליכטל שטילערהייט, גייט זיך אין א ווינקל אז קיינער זאל זיך נישט דערוועקן, און נעמט זיך אראפשרייבן זיינע חלומות ביז אינדערפרי.

און אזוי האט שפן געטון נאכט נאך נאכט, גערייכערט חשיש צו העלפן טרייבן דעם דמיון, און געווען אויף א האלבע נאכט אראפשרייבענדיג זיינע דמיונות, נאך צוויי וואכן האט ער שוין געהאט א דיקן ספר אין די האנט, די איבעריגע צוויי וואכן האט ער זיך אפגעגעבן מיט’ן מסדר זיין די כלומפרשטע דרשות, איבערשרייבן, צולייגן און אראפנעמען וואו ס’פעלט זיך אויס. צום סוף האט ער טאקע צוגעלייגט נישט נאר איין פרשה פון קללות, וואו ער קען האט ער אריינגעשמוגלט נאך און נאך קללות! פארוואס נישט? זאל זיין! זאל זיך קיינער נישט וואגן צו גיין אין אן אנדערן בית מקדש, צו קללות טויג ער זייער גוט, נאכדערצו אז זינט זיין שמועס מיט חלקיהו’ן איז ער נישט אין דאס בעסטע גוסטע, זיין גאנצע אויפרעגונג אויף דעם פארפוילטן טו-פעיסער חלקיהו האט ער אויסגעגעבן אין די קללות. שפן האט אבער איין פראבלעם, שעלטן קען ער טאקע זייער גוט, מ’דארף דאך אבער ענדיגן אויף א גוטן טאן, ס’פאלט איהם אבער איין א גוטן בייפאל. יום טוב ווען דער עולם קומט זיך צאם אין בית המקדש, בהתאסף ראשי עם יחד שבטי ישראל, ס’איז א פרייליכע מצב, און פאר מ’געזעגנט זיך זינגט מען דארט א גאנצע שירה פון ברכות. מ’וועט דאס נעמען, עס אביסל ארומדרייען כאילו משה רבינו זאגט עס און מיט דעם ענדיגן דעם ספר.

און אזוי איז אריבער א חודש צייט, צום חודש קלאפט שפן אריין צו חלקיהו’נען אין אפיס מיט’ן ספר אין האנט, חלקיהו ליינט עס דורך שטייטערהייט פון דעקל צו דעקל און גיבט זיין הסכמה דערצו. נאר איין שאלה בלייבט, וואסערע נאמען וועט מען געבן דעם ספר? שפן טראכט אז אפשר די נאמען “דברים” וואלט געווען א גוטע נאמען פאר דעם ספר, וואס ליגט שוין אין דעם ספר? סתם צאמגעווארפן ווערטער רעטאריק מיט קללות, סתם דברים. חלקיהו האט מורא אז דער עולם וועט כאפן די ליגן, אבער שפן בארואיג איהם אז ער פלאנט נאר ארויסצוקומען מיט דעם נאמען נאכדעם וואס דער עולם וועט שוין גלייבן דערין, איינמאל מ’וועט גלייבן וועט מען שוין נישט צופיל אריינטראכטן אין די משמעות פונעם נאמען, זאל כאטש בלייבן א זכר פאר די קומענדיגע דורות איבער די מקור פונעם ספר. חלקיהו שטימט צו בלית ברירה ווייל מיט קיין אנדערן נאמען האט ער נישט געקענט אויפקומען, און שפן גייט צום קעניג פרעזענטירן דעם ספר וואס “חלקיהו האט געטראפן”.

וואספארא שטורעם דעם נייע אנטדעקטן ספר האט אנגעמאכט אין לאנד דארף איך אייך נישט פארציילן, ס’איז כמעט געווען ווי דעם זוהר הקדוש און דעם בוך פון מארמאן בשעתם. האבנדיג דעם קאפ אויפ’ן פלאץ האט שפן גלייך אויפגעמישט צו די טויטע קללות ביים ענדע ספר, “יוֹלֵךְ הוי”ה אֹתְךָ וְאֶת מַלְכְּךָ אֲשֶׁר תָּקִים עָלֶיךָ אֶל גּוֹי אֲשֶׁר לֹא יָדַעְתָּ אַתָּה וַאֲבֹתֶיךָ”, האט ער אויסגעשריגן מיט א ציטערנדיגע שטימע. הערנדיגט די ווערטער איז דעם קעניג באפאלן א פחד און א שרעק, ער האט פשוט געציטערט פאר זיין אייגן לעבן, שנעל האט ער צאמגערופן א מיטינג פון זיינע ראטגעבער, חלקיהו, שפן, שפנ’ס זוהן אחיקם, עכבור בן מכיה, און זיין חשוב’סטע קענכט עשיה וואס מ’טוט דא. אחיקם, עכבור, און עשיה האבן גלייך געהאט ספיקות אין דאס גאנץ געשעפט, ס’קען נישט זיין, האבן זיין גע’טענה’ט, אז ס’זאל נאר זיין איין קאפי פון דעם ספר, ס’זאל ליגן באהאלטן פאר הונדערטער יארן, און פונקט חלקיהו, וואס ער איז דער וואס וועט דאס מערסטע פארדינען פון דעם גאנצן געשעפט זאל עס טרעפן, ס’איז פשוט נישט מסתבר. זעענדיג אבער אז דער קעניג קען זיך נישט בארואיגן איז מען געקומען צו א פשרה אז מ’וועט גיין פרעגן חולדה הנביאה צו מ’דארף עס גלייבן און וואס מ’קען טון אז די קללות זאלן נישט מקוים ווערן.

פרעגט די גמרא: פארוואס זענען זיי פונקט געגאנגען צו חולדה, ירמיהו הנביא איז דאך געווען די גרעסטע נביא אין יענע צייטן, פארוואס פונקט זענען זיין געגאנגען צו עפעס א פרוי וואס מ’האט קיינמאל בעפאר נישט געהערט פון איר? (מגילה יד:) ענטפערט די גמרא, אז חלקיהו און שפן האבן זיך געפארכט אז ירמיהו וועט דערשמעקן די שפיצל, זענען זיי געגאנגען צו א פרוי ווייל פרויען זענען מער גאליבל. נאך א תירוץ ענטפערט די גמרא, אז פארקערט, אחיקם עכבור און עשיה האבן חושד געווען אז חלקיהו און שפן האבן דאס אונטערגעשטעלט, און זיי האבן מורא געהאט אז אפשר איז ירמיה אויך אונטערגעקויפט מיטצושפילן, זענען זיי דווקא געגאנגען צו עפעס אן אומבאוואוסטע פרוי וואס האט זיכער נישט קיין שייכות מיט די גאנצע זאך. א דריטע תירוץ ענטפערט די גמרא, אז ירמיהו האט געשפירט ברוח הקודש אז די געטער זענען אין א סכנה איז ער געגאנגען צוריקברענגען די עשרת השבטים אז זיי זאלן מחזק זיין די געצנדינעריי, איז וויבאלד ער איז נישט געווען אין לאנד זענען זיי געגאנגען צו זיין קוזינע חולדה.

הכלל, די דעלגאציע גייט צו חולדה, נישט נאר וואס זי באשטעטיגט די קללות, זי האט נאך צוגעלייגט אייגענע אויך, אבער איין זאך האט זי יא צוגעלייגט אז דאס וואס שטייט אינעם ספר אז מ’וועט נעמען דעם קעניג אין געפענגעניש וועט נישט געשעהן צו יאשיהו וויבאלד ער האט תשובה געטוהן מיט’ן גאנצן הארץ. די דעלעגאציע קומט צוריק צום קעניג און גיבט איהם איבער די רייד פון חולדה הנביאה.

הערנדיג אז חולדה איז אויך מסכים צו די קללות האט זיך דער קעניג גענומען צום עבודה צו מקיים זיין וואס שטייט אינעם ספר אין אויסראטן אלע געצנדינעריי פון לאנד. ער איז אריין אינעם הייליגן בית המקדש, ארויסגעשלעפט אלע געטשקעס און שטאטוען און פארברענט. דעם ארון האט ער זיך נישט געטרויעט צו פארברענען האט ער דאס באהאלטן, ס’זאל נישט בלייבן קיין זכר פון די אלע געטער. ער איז ארויף אויפ’ן דאך פונעם בית המקדש און צובראכן אלע פריוואטע מזבחות פון די געטער, ער האט צושטויסן אלע געצעלטן פונעם אשירה, און פארשיקט אלע אירע קדשות, אזש דער הייליגער בית המקדש איז פארבליבן פוסט און וויסט. קוים איין מזבח האט מען איבערגעלאזט פאר הוי”ה, אבער זיינע פסלים האט מען אויך פארברענט. דערנאך איז דער קעניג אליינס ארומגעפארן פון שטאט צו שטאט, פון איין בית מקדש צום צווייטן, איינגעווארפן און פארברענט.

מ’דארף קיינעם נישט מסביר זיין וואספארא חרון אף די אלע מעשים פון יאשיהו האבן אנגעמאכט צווישן די געטער אין שפיץ פון הוי”ה, ער האט נעבעך געמיינט גוטס אבער די שאדן איז געטוהן געווארן. צוועלף יאר שפעטער איז יאשיהו געגאנגען באזוכן פרעה נכה און יענער האט איהם דערמארדעט.

וּמִן אָז חָדַלְנוּ לְקַטֵּר לִמְלֶכֶת הַשָּׁמַיִם וְהַסֵּךְ לָהּ נְסָכִים חָסַרְנוּ כֹל וּבַחֶרֶב וּבָרָעָב תָּמְנוּ (ירמיה מד, יח), פון דארט און ווייטער איז אלעס געגאנגען מיט’ן פיטום אראפ, יא, ס’זענען נאך געווען אידן בעלי מסירות נפש וואס האבן זיך ווייטער מוסר נפש געווען פאר די געצנדינעריי באהאלטנדיג די געטשקעס אונטער’ן שוועל פון טיר, און רוב שפעטערדיגע קעניגן האבן שוין איינגעזעהן דעם טעות, אבער די שאדן איז שוין געטוהן געווארן, מ’האט שוין נישט געהאט די השפעות טובות און שמירה פון די געטער. דריי חדשים נאך יאשיהו’ס טויט איז פרעה נכה ארויף אויף ירושלים און איר איינגענומען, נעמענדיג יאשיהו’ס זוהן אין געפענגעניש אין שטעלנדיג א פאפעט סטעיט אויף זיין פלאץ. מיטאמאל האבן אנגעפאנגען ארויסקומען נביאים מיט שווארצע נביאות, קיינער האט זיי נישט געוואלט גלייבן אבער צום סוף האבן די געטער זיך ביטער נוקם געווען. נבוכדנצר דער קעניג פון בבל איז ארויף אויף ירושלים, פארברענט דעם בית המקדש, און אויסגעהארגעט מאסן אידן. ער האט געשטעלט גדליה בן אחיקם צו פירן די אידן, אבער דאס האט זיך אויך נישט אויסגעארבעט און נאך א געלונגענעם אטענטאט אויף איהם איז דאס גאנצע לאנד אריינגעפאלן אין כאאס, טויזענטער אידן האבן גענומען דעם וואנדער שטעקן אין האנט, זיך געזעגנט פון זייער באליבט לאנד וואו זיי האבן געוואוינט פאר טויזענטער יארן, און געגאנגען אין גלות אריין. מ’האט טאקע פרובירט שפעטער איבערצובויען דעם בית המקדש, אבער וויבאלד די מ’האט נישט צוריקגעברענגט די פסלים מיט די כרובים האט עס נישט געהאט קיין שום השראת השכינה, פון א רוחניות'דיגן שטאנדפונקט איז עס געווען כמעט א טויטע זאך, אזא ביטערן טעם האט עס געהאט אז די אידן וואס האבן נאך געדענקט דעם ערשטן בית מקדש האבן פשוט געוויינט ווען זיי האבן עס געזעהן.

אזויווי די חכמים און נביאים האבן דעמאלטס געזעהן אז מ’האט זיך דא טיעף פארפאטשקעט מיט דעם הוי”ה און זיין חבריא און מ’קען זייער צארן נישט אפשטעלן, זיי וועלן ווארשיינדליך אונז קיינמאל נישט מוחל זיין אויף דעם וואס אונז האבן חרוב געמאכט זייערע טעמפלען און אויסגעראטן זייער דירה בתחתונים, זענען זיי געגאנגען זוכן א צווייטע רעליגיע וואו מ’קען אנפאנגען פון פריש א נייע קשר, און אזויווי זאראאסטריאוניזם איז דאן געווען פארשפרייט אין בבל וואו זיי זענען פארטריבן געווארן האבן זיי אנגעפאנגען דאס צו פראקטיצירן. ס’איז טאקע נישט געגאנגען פון איין טאג אויפ’ן צווייטן, מסורה קען מען נישט ארויסרייסן אזוי פלוצלונג, ס’איז געווען א צושטייטליכע דורכגאנג וואס האט געדויערט הונדערטער יארן ביז מ’האט גאנץ זאראאסטריאוניזם געקענט פארטייטשן אז ס’זאל שטימען מיט תורת הוי”ה, אבער היינטיגע צייטן איז אנגענומען ביי די היסטאריקער אז די אידישקייט פון גמרא, אדער “rabbinic Judaism” ווי זיי רופן עס איז מער ווייניגער זאראאסטריאוניזם. ביז היינט וואגן זיך נישט גאטספארכטיגע אידן ארויסצוזאגן הוי”ה’ס נאמען אז ער זאל חס ושלום נישט קענען האבן קיין שליטה אויף אונז, אויף אזוי ווייט אז היינטיגע צייטן ווייסט מען ניטאמאל וויאזוי עס ריכטיג ארויסצוזאגן, און איז דען נישט טאקע בעסער אזוי?

[חתן בחור]

לכבוד די שבעה דנחמתא - ביטע נישט נעמען ערנסט.

ביטע נישט נעמען ערנסט? איינער פון אונז צוויי נעמט עס ערנסט, און ס׳איז נישט מיך.

[אבשלום בן מעכה]

בקיצור, רביה"ק גלויבט אין עבודה-זרה.

[רביה''ק זי''ע]

נישט ממש, רביה"ק גלייבט אז די מחברי התנ"ך האבן געגלייבט אין עבודה זרה.

[אבשלום בן מעכה]

קוקט נישט אזוי אויס. פון ספר יהושע זיכער נישט, אפשר שופטים יא אביסל, שמואל זיכער נישט...

[רביה''ק זי''ע]

אין אן אלטערנעטיוו יוניווערס אויך נישט?

[חתן בחור]

די פראבלעם איז די ברענגסט די אראפ די מחברי התנ״ך פון אונזער יוניווערס, נישט פון די אלטערנאטיווע.

[במדבר]

: @רביה''ק איז די געווינער פון די ''2020 קאווע שטיבל - גאלד מעדאל - פאר די יאר'ס בעסטע ארטיקל''.


----------

איך לערן יעצט די edx קורס ''ביבלישע ארכעאלאגיע - די ארכעאלאגיע פון אלט ישראל און יהודה'' ביי פראפ' אהרן מאיר, דיין ארטיקל אין היימיש אידיש האט באלאכטן די גאנצע סוגיא.

(מ'קען נישט פארזעהן די שווערע איינפלוס וואס די קאמעדיע שאוי ''היהודים באים'' האט געהאט אויף די שרייבער)

[מרדכי מרדכי]

איז נישט די זעלבע מעשה מיט די זוהר הקדוש?
געטראפן א ספר נאך הונדערטע יארן באגראבן און ארויפגעלייגט רשב"יס נאמען

[רביה''ק זי''ע]

יאפ, די זעלבע מעשה איז אויך געווען מיט די בוך פון מארמאן וואס Joseph Smith האט "געטראפן", כ'האב זיי ביידע ערווענט אין מיין ארטיקל. אויף אלע דריי וועלן אלץ זיין אפאר אויבערחכמים וועלכע וועלן זיין פאר'עקשנ'ט נישט צו גלייבן, איך קען עס פשוט נישט פארשטיין, פארוואס קענען זיי נישט גלייבן ווי נארמאלע מענטשן? אלץ דארף מען זיין אן אויבערחכם?

[yesiknow]

לכבוד די שבעה דנחמתא - ביטע נישט נעמען צום הארצן.

עך! יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה - די אמאליגע יהודה, נישט די יעצטיגע יהודה, די גוטע יהודה, יהודה, געווען אמאל, אמאל, אמאל, אמאל נישט היינט א לאנד א זיסע א גוטע א שיינע. דארט צו וואוינען איז געווען א פארגעניגן, וועלכע גאט די הארץ גלוסט דו האסט געקענט איהם דינען, א בעל’לע, אן אשירה’לע, און איבער אלעם דעם גרויסן מעכטיגע הוי”ה יתברך שמו אליינס.

אונז זענען יעצט אין די צייטן ארום די יאר ג’ אלפים ר”ץ, איבער’ן גאנצן לאנד זענען פארשפרייט שטאטוען און טעמפלען פאר די אלע געטער, די עלטסטע פון זיי וואס מ’ווייסט איז אינעם שטעטל בית אל און ווערט שוין דערמאנט אין ספר שמואל-א (י,ג). אויסער דעם זענען אויך דא די צוויי קעלבערנע שטאטוען אינעם שטעטל דן, די טעמפלען אין גילגל און באר שבע (עמוס ה,ה), לויט געוויסע היסטאריקער איז אויך געווען א טעמפל אין ערד וואס מ‘פלעגט דארט פאררייכערן מאריחואנה צוצוקומען צו גרויסע השגות, אבער די טעמפל איבער וועלכע מיר וועלן זיך יעצט קאנצעטרירן איז די טעמפל אין ירושלים וואס ווערט פינאנצירט און געפירט אונטער’ן אויפזיכט פונעם קעניג. דיזע בית מקדש אין ירושלים האט לויט’ן לעגענדע געלאזט בויען נישט קיין צווייטער ווי דער קעניג שלמה וואס דער היינטיגער קעניג יאשיהו איז זיינס א דירעקטער אייניקל בן אחר בן, און דער קעניג פילט זיך פארפליכטעט ווייטער אנצוהאלטן די מסורה און אנהאלטן דעם זיידע’נס בית מקדש און האלט טאקע אין איין אויפטרייבן געלט צו פינאנצירן דעם הייליג הויז.

קיינער ווייסט נישט אויף זיכער פאר וועלכע גאט פונקט שלמה המלך האט געלאזט בויען דעם בית מקדש, אזויפיל ווייסט מען אז היינט צוטאגס זענען דא א שפאר ביסל געטער וואס האבן זיך דארט באקוועם געמאכט, זיי שעפן א נחת רוח פון די קרבנות און קטורת וואס מ’אפפערט זיי, און זענען משפיע קדושה וטהרה און צומאל אויך נבואה פאר די וואס זענען זוכה. דעם חשוב’סטן פלאץ אין דעם בית מקדש- די קודש הקדשים - איז רעזערווירט פאר די עלטסטע און הייליגסטע פסל וואס כלל ישראל פארמאגט, דאס זענען די צוויי קליינע פייגלעך אויפ’ן ארון הברית, געבויעט דורך משה רבינו, וואס טוען סימבאלאזירן דעם גרויסן גאט הוי”ה און זיין ווייב אשירה. ווען די אידן פירן זיך אויף ווי ס’באדארף צו זיין קומען זיך די צוויי צוזאם מיט גרויס ליבשאפט, די הימלען עפענען זיך, ס’נעמען זיך רינען השפעות פון הימל, און די פעלדער ווערן אנגעטרונקען מיט גשמי ברכה.

אין דעם קודש הקדשים געפינען זיך אויך צוויי גרויסע פייגל, אוועקגעשטעלט דורך שלמה המלך - דער גרינדער פונעם טעמפל, ווארשיינדליך אויך פאר הוי”ה און זיין ווייב אשירה. אינעם היכל האט שלמה המלך געלאזט אווקעשטעלן צעהן לייכטערס וואס פארשפרייטן א רוחניות’דיגע ליכטיגקייט און חכמה פאר יעדער וואס קומט נאר אריין אינעם בית המקדש, אויך זענען דא דארט צעהן טישן אנגעפילט מיט ברויט וואס ווערן קיינמאל אויסגעטריקנט און ס’האלט אין איין פליסן פון זיי א געדיכטן פארע ווי פריש ארויס פון אויוון, מ’זעהט באשיינפערליך אז די זענען געטליכע ברויטן וואס זענען משפיע א שפע פון פרנסה און געלט פאר אלע באזוכער. אויך שטייט דארט דעם קליינעם גאלדענעם מזבח פון משה רבינו אויף וואס דער כהן פאררייכערט בשמים צוויי מאל א טאג און פארשפרייט א זיסע געשמאקע ריח וואס באצויבערט אלע באזוכער. נאך א זאך וואס שטייט דארט איז א שטאטוע פונעם געטין אשירה וואס איז משפיע קינדער פאר אלע באזוכער.

אינעם הויף פונעם בית מקדש שטייען א צאל מזבוחת אויף צו אפפערן קרבנות פאר די געטער: אינמיטן הויף שטייט מיט גרויס פראכט דעם עלטסטן מזבח וואס שלמה המלך האט נאך געבויט, און דערויף ברענט דעם העליש פייער וואס שלמה המלך האט אראפגעברענגט פון הימל וואס לעשט זיך קיינמאל נישט אויס. אויסער דעם זענען דא אויפ’ן דאך און אין די זייטיגע צימערן א צאל מזבחות, יעדעס איינס פאר אן אנדערן גאט, און ווען איינער וויל ברענגען א קרבן פאר א ספעציפישע גאט איז די כהן מקריב זיין קרבן אויף די מזבח וואס געהערט צו יענעם גאט. אויסער דעם איז דאס בית המקדש פול מיט שטאטוען און כלים פון אנדערע געטער ווי צ.ב. בעל און נאך א צאל אנדערע - “צבא השמים” ווי זיי ווערן אנגערופן.

דאס רוב פון די הייליגע עבודה אינעם בית המקדש ווערט געטוהן דורך די כהנים, זיי זענען די וואס שפריצן די בלוט פון די קרבנות אויף די מזבחות צו פארצייען אויף עבירות, זיי זענען די וואס צינדן אן די לייכטערס, פאררייכערן די בשמים, און באקן און שטעלן ארויף די ברויט אוי די טישן אינעם היכל, און צוויי מאל א טאג, ביים מקריב זיין דעם קרבן תמיד אויפ’ן גרויסן מזבח, בענטשן זיי די באזוכער מיט די דריי ברכות וואס זענען מקובל פון דורי דורות. די צווייטע אין ראנג זענען די לוויים, זיי זענען די וואס פירן די גשמיות’דיגע ווירטשאפט, זיי באוואכן דאס פלאץ, האלטן ארדענונג, און זינגען און שפילן די מזיק ביי די הייליגע עבודה. א וויכטיגע טייל פון די עבודה ווערט אויך געטון דורך די קדשות, זיי זענען די וואס וועבן די געצעלטן פאר דעם געטין אשרה, און זיי זענען משפיע השפעות פונעם געטין אשירה דורך זנות.

די באזוכער אינעם בית המקדש זענען פילצאליג, דאס רוב באזוכער קומען כדי צו מכפר זיין עבירות וואס זיי זענען ליידער באגאנגען, אנדערע קומען בשעת צרה צו פועל’ן א ישועה ביי וועלכע פון די געטער. איינער וואס האט א ליידער א קראנקן אין שטוב קומט אין בית המקדש מקריב זיין א קרבן פאר’ן בעל - דער גאט פון לעבן, אז איינער קען ליידער נישט האבן קיין קינדער קומט ער אפפערן א קרבן פאר אשירה - דאס געטין פון פרוכטבארקייט. און אז א גאט האט איינעם געהאלפן אין צייט פון נויט קומט ער אין בית המקדש און איז מקריב א קרבן תודה מיט פערציג ברויטן און שטעלט א גרויס סעודה פאר’ן עולם, דער עולם עסט און טרונקט, מ’האט פאן מיט די קדשות פון אשירה, און מ’גייט אהיים מיט פילע זעק השפעות טובות בגשמיות ורוחניות.

צווישן די פילע באזוכער זענען אויך דא פילע דערהויבענע אידן בעלי מדריגה וואס קומען שעפן רוח הקודש אינעם בית המקדש, זיי זענען מקריב עולות, פאררייכערן הייליגע גראזן, זינגען מיט פאר’דביקות’ט מיט די לוויים’ס הימלישע געזאנגען, און זיי נעמען זיך נבואה זאגן. דער עולם שטייט ארום און הערט אויס מיט פארכט די הייליגע דברי אלוקים חיים, אז ס’געפעלט דעם עולם וואס ער זאגט רופן אלע אויס מיט התפעלות אז דער איז אן איש אלוקים, מ’גייט צו בעטן ברכות, ס’גיסן זיך קוויטלעך מיט פדיונות, און ווען דער איש אלוקים איז געענדיגט מיט די הייליגע עבודה באגלייט מען איהם ארויס מיט הילכיגע געזאנגען “אשרי העם שככה לו אשרי העם שהוי”ה אלקיו!” ווי איז אבער ווען דער נביא זאגט זאכן וואס דעם עולם געפעלט נישט אזוי שטארק, דאן ווערט ער באטיטלט מיט’ן נאמען “משוגע’נער”, מ’באווארפט איהם מיט אתרוגים, און אז ער קומט צוריק נאכאמאל ווארפט מען איהם אריין אין טורמע אינעם חצר המטרה, און אז ער פארמאכט זיך נאכאלץ נישט דאס מויל הענגט מען איהם אינמיטן שטאט. (ירמיה כט,כו; לח,ו)

איבער אלעם שטייט דער כהן הגדול מאחיו, חלקיהו בן שלום, און פירט דאס גאנצע ווירטשאפט מיט געטליכע קלוגשאפט. ער דרייט זיך ארום אינעם בית מקדש מיט די פרעכטיגע געטליכע קליידער, און ענטפערט וויכטיגע שאלות פאר די באזוכער. איין זאך וואס קיינער ווייסט נישט איבער דעם חלקיהו הכהן, ער גלייבט נישט אין די גאנצע געטער דינעריי, איהם גייט די אלע געטער אן ווי די פאריעריגע שניי וואס איז למעשה נישט אנגעקומען, פון זיין זייט זאלן זיך די אלע געטער אפפוצן פון דאנעט, ער איז נאר דא פאר איין זאך, און דאס איז “געלט”, ווילאנג די נדבות פליסן אריין אין זיינע טיפע טאשן איז ער צופרידן. ער טוט די הייליגע עבודה מיט א געמאכטע ערנסטקייט, אבער נאר דאס געלט ליגט איהם פאר די אויגן. ס’איז ממש א פלא וויאזוי א מענטש קען זיך דרייען אין אזא הייליג פלאץ טאג און נאכט און נאכאלץ זיין פארנומען מיט אזעלכע נארישקייטן, זעהט אויס אז מ’ווערט צוגעוואוינט דערצו און דאס קעפל פארט ווייטער צו די נארישקייטן. דער חלקיהו הכהן איז אלץ פארנומען וואו ער קען נאכמער אנפילן זיינע טיפע טאשן, איין טאג בליצט איהם אויף א ממזריש געדאנק, ער דארף אבער דאס הילף פונעם קעניגליכען שרייבער, שפן הסופר. סתם אזוי אריינפאלן אין קעניג’ס פאלאץ אן קיין תירוץ וואלט באלד געווארפן א חשד טראכט ער, הגם ער איז ממש א בן בית אינעם קעניגליכן פאלאץ, אבער אויפ’ן גנב ברענט דאס היטל האט ער דאך מורא, אבער די געלעגנהייט שפעטיגט נישט צו קומען.

ויהי היום, שפן הסופר קלאפט אן אין חלקיהו’ס אפיס אינעם בית המקדש, וואס איז? אזויווי ס’איז אדורך א שווערע ווינטער מיט שניי זאווערוכעס און שטארקע ווינטן האט דער בית המקדש אנגעפאנגען צו ווייזן צייכענעס פון פארנאכלעסונג. די דאך פונעם היכל ליעקט און ס’רינט ארויף אויף די מנורות, די מיטעלסטע לעכט לעשן זיך טאקע נישט אויס בדרך נס, אבער די אנדערע לעכט לעשן זיך יא אויס צומאל, און דער קעניג פילט ווי ער פארלירט די הימלישע חכמה וואס די מנורות זענען משפיע. אויך איז דא לעצטנס א פארפעסטיגונג פון שימל און מייז אינעם קודש הקדשים און דער קעניג האטמורא פאר די שלום בית פון הוי"ה און אשירה, ווען זייער שלום בית טויג נישט איז אך און וויי, דאן רעגנט נישט, מ'פארלירט מלחמות, און דאס גאנצע לאנד פארט כאדאראם. בכלל איז שוין העכסט צייט צוצובויען נאך אפאר מזבחות פאר אפאר נייע געטער וואס זענען אריין אין סטייל לעצטנס, דער עולם פארלאנגט עס, און ס’וועט אריינברענגען מער נדבות אויך.

הכלל, חלקיהו הערט זיך איין צו שפן’ס ווערטער מיט א האלבן אויער, און גראדע די לעצטער פאר ווערטער האבן איהם געכאפט. “וואס זאגסטו? מער נדבות? איך האב פיל א בעסערן פלאן ווי אריינצוברענגען נדבות, אוי איז דאס א ממזר’יש פלאן! איך דארף אבער דיין פולע צוזאמענארבעט, און איך באשווער דיר דאס צו האלטן אין פולן געהיימניס, איך זאג דיר דו וועסט נישט ארויסגיין מיט ליידיגע טאשן פון דעם געשעפט.” שפן לייגט זיין האנט אונטער חלקיהו’ס דוכט און זאגט צו אז מליבא לפומא לא גליא, און חלקיהו הייבן אן פארלייגן זיין גראנדיעזן פלאן. “דו געדענקסט נאך ווען אונז האבן געלערנט אין חדר וועגן משה רבינו?” רופט זיך חלקיהו אן.

שפן: “אוודאי אזוי.”

חלקיהו: “דו געדענקסט אויך די מעשה אז פאר משה רבינו איז אוועק האט ער אפגעשריבן א ספר תורה און עס געגעבן פאר די כהנים?”

שפן: “זיכער געדענק איך.”

חלקיהו: “וואו איז דער ספר און וואס איז געשטאנען דארט ווייסטו?”

שפן: “ניין, איך כאפ נישט וואו אהין דו צילסט, קענסט שוין קומען צום ווארט?”

חלקיהו: “ווארט א מינוט, צושטייטלעך. וואס איז אויב איך זאג דיר אז איך האב געטראפן דעם ספר תורה אינעם קדשי קדשים אונטער די באלאטעס ביים איבערבויען, וואלסטו מיר געגלייבט?”

שפן: “כ’וואלט עס געקענט גלייבן, פארוואס נישט? כ’מיין ערגעץ דארף עס דאך צו זיין.”

חלקיהו: “דו האלטס אז אויב וואלט געשטאנען דארט שארפע זאכן וואס דער עולם האט נישט ליב וואלט זיי עס געגלייבט?”

שפן: “כ’מיין אז נישט, אבער דער קעניג איז א גרויסע תמים, ער וואלט זיכער אלעס געגלייבט”.

חלקיהו: און אויב ס’וואלט געשטאנען דארט עפעס וואס גייט קעגן אונזער מסורה פון דורי דורות, למשל אז מ’טאר נישט דינען קיין גאט נאר אינעם בית המקדש אין ירושלים, וואלט ער עס אויך געגלייבט?”

שפן: “דאס וואלט ער זיכער געגלייבט, ער קען דאך נאר פארדינען דערפו, יעדער וועט מוזן קומען צו זיין בית מקדש, די נדבות וועלן זיך טאפלען אין הימל אריין און ער וועט שוין נישט דארפ’ן אזויפיל פאנדרעיזן דערפאר."

חלקיהו: “מורא’דיג! מער פון דעם דארף איך נישט, אז דער קעניג וועט גלייבן איז שוין גוט, ער וועט שוין זיכער מאכן אז אאאללעע זאלן גלייבן, ווער נישט וועט זיין מיט א קאפ קערצער, חחחחח."

שפן: “קענסט שוין קומען צום ווארט? האסטו טאקע געטראפן דעם ספר תורה? וואס האסטו געזעהן שטיין דארט?”

חלקיהו: “וואס פארשטייסטו נישט, דו ביזט דאך א סופר, א שרייבער, דו שרייב אפ א גאנצע ספר כאילו משה רבינו האט עס געשריבן, זאלסט איבערקייען נאכאמאל און נאכאמאל אז מ’טאר נישט דינען קיין אנדערע געטער אויסער הוי”ה און אז ער רוהט נאר אין איין פלאץ און דאס איז שלמה המלך’ס טעמפל אין ירושלים, צום סוף וועסטו אויך צולייגן טויטע קללות וואס ס’וועט געשעהן אויב מ’פאלגט נישט, עס צו מאכן אויסקוקן מער אויטענטיש וועסטו צולייגן מנהגים, מעשה’לעך, און סתם קרישקעלעך וואס יעדער ווייסט, און דאס געלט וועט זיך נעמען פליסן, וואס זאגסטו נישט צו אזא פלאן?”

שפן: “הער אויס, איך האב באמת מורא פון אזא פלאן, כ’האב מורא אז די געטער וועלן זיך נוקם זיין אין מיר”

חלקיהו: “ביזטו פארנארט? דו גלייבסט דען אין די אלע זאכן? קוק נאר אן, דא האסטו א שטיקל פלייש פון א קרבן עולה, כ’על עס עסן אינעם קדשי קדשים אן א קאפל און גארנישט וועט נישט געשעהן!”

שפן טראכט צו זיך: “איך ציטער פשוט נאר פון טראכטן פון זיך פארטשעפען מיט די געטער, אבער אז אפילו די כהן גדול אליינס גלייבט נישט אין די אלע זאכן, וואס זאל איך שוין טראכטן? אם בארזים נפלה שלהבת, מה יענו אזובי הקיר?”

נאכ’ן שטיין אזוי פארטראכט אפאר מינוט גיבט זיך שפן א רוף אן: “ווייסטו וואס? פאר ארבע מאות שקל כסף עובר לסוחר ערלעדיג איך עס דיר.”,

“געוואלדיג” - רופט זיך חלקיהו אן - "שוין זיך נעמען צום שרייבן, מ’טאר קיין צייט פארלירן."

שפן גייט אהיים אינגאנצן צוטראגן און פארלוירן, האלב פון זיין אמונה האט ער שוין פארלוירן פון די דברי כפירה וואס ער האט זיך דא אנגעהערט, און נאך פון חלקיהו הכהן אליינס?! אין וויסטן חלום וואלט דאס איהם נישט איינגעפאלן. ער קומט אן אהיים און זיין ווייב קומט איהם אנטקעגן מיט שמאלציגע שסועה ראוסט (דברים יד,ז), ער פארשטאפט זיך גלייך דאס נאז, ער קען נישט ליידן אפילו די שמעק דערפון, פונקט היינט האט זי געמוזט דאס מאכן? די טאג היינט גייט פון שלעכט צו ערגער, ער ווייסט אבער שוין איין זאך וואס גייט זיכער אריין אינעם נייעם ספר. ער זאגט פאר זיין ווייב אז ער פילט זיך נישט גוט, ער האט מורא אז איינער פון טשיינע האט געגעסן א פלעדערמויז און אריבערגעברענגט אפאר מחלות, ער טראכט אפשר דאס אויך אריינלייגן אין ספר, פארוואס נישט? פלעדערמויזן זענען סתם אזוי עקלדיגע באשעפענישן, זיי וואוינען אין היילן, זיכער האבן זיי דארט צוטון מיט די שדים און רוחות. ער פארשפארט זיך אין ציממער, פאררייכערט אביסל חשיש, ס’גייט נישט דורך קיין פאר מינוט און ער חלומ’ט שוין פון משה רבינו, געטשקעס, שסועה און פלעדערמויז פלייש און סתם זאכן וואס ער קען נישט ליידן. ער טראכט צו זיך, אויב שוין יא, זאל מען שוין מאכן א מצווה אז יעדער מוז קומען יעדן יום טוב צו שלמה המלך’ס בית מקדש אין ירושלים, ס’עט אריינברענגען נאך געלט, פאר דעם געדאנק אליינס קען ער שוין פארלאנגען נאך אפאר ככרות זהב פון דעם חלקיהו’ן, אזוי פאלט איהם איין נאך און נאך געדאנקען, ער זעהט שוין משה רבינו האלטן דרשות, וואו פונקטליך ווייסט ער נישט צו זאגן, ערגעץ בין תופל ולבן וחצרות ודי זהב. ענדליך ענדליך אינמיטן די נאכט ניכטערט ער זיך אויס פון דעם קאנאביס, שטייט פונקט אויף צו תיקון חצות, צינדט אן א ליכטל שטילערהייט, גייט זיך אין א ווינקל אז קיינער זאל זיך נישט דערוועקן, און נעמט זיך אראפשרייבן זיינע חלומות ביז אינדערפרי.

און אזוי האט שפן געטון נאכט נאך נאכט, גערייכערט חשיש צו העלפן טרייבן דעם דמיון, און געווען אויף א האלבע נאכט אראפשרייבענדיג זיינע דמיונות, נאך צוויי וואכן האט ער שוין געהאט א דיקן ספר אין די האנט, די איבעריגע צוויי וואכן האט ער זיך אפגעגעבן מיט’ן מסדר זיין די כלומפרשטע דרשות, איבערשרייבן, צולייגן און אראפנעמען וואו ס’פעלט זיך אויס. צום סוף האט ער טאקע צוגעלייגט נישט נאר איין פרשה פון קללות, וואו ער קען האט ער אריינגעשמוגלט נאך און נאך קללות! פארוואס נישט? זאל זיין! זאל זיך קיינער נישט וואגן צו גיין אין אן אנדערן בית מקדש, צו קללות טויג ער זייער גוט, נאכדערצו אז זינט זיין שמועס מיט חלקיהו’ן איז ער נישט אין דאס בעסטע גוסטע, זיין גאנצע אויפרעגונג אויף דעם פארפוילטן טו-פעיסער חלקיהו האט ער אויסגעגעבן אין די קללות. שפן האט אבער איין פראבלעם, שעלטן קען ער טאקע זייער גוט, מ’דארף דאך אבער ענדיגן אויף א גוטן טאן, ס’פאלט איהם אבער איין א גוטן בייפאל. יום טוב ווען דער עולם קומט זיך צאם אין בית המקדש, בהתאסף ראשי עם יחד שבטי ישראל, ס’איז א פרייליכע מצב, און פאר מ’געזעגנט זיך זינגט מען דארט א גאנצע שירה פון ברכות. מ’וועט דאס נעמען, עס אביסל ארומדרייען כאילו משה רבינו זאגט עס און מיט דעם ענדיגן דעם ספר.

און אזוי איז אריבער א חודש צייט, צום חודש קלאפט שפן אריין צו חלקיהו’נען אין אפיס מיט’ן ספר אין האנט, חלקיהו ליינט עס דורך שטייטערהייט פון דעקל צו דעקל און גיבט זיין הסכמה דערצו. נאר איין שאלה בלייבט, וואסערע נאמען וועט מען געבן דעם ספר? שפן טראכט אז אפשר די נאמען “דברים” וואלט געווען א גוטע נאמען פאר דעם ספר, וואס ליגט שוין אין דעם ספר? סתם צאמגעווארפן ווערטער רעטאריק מיט קללות, סתם דברים. חלקיהו האט מורא אז דער עולם וועט כאפן די ליגן, אבער שפן בארואיג איהם אז ער פלאנט נאר ארויסצוקומען מיט דעם נאמען נאכדעם וואס דער עולם וועט שוין גלייבן דערין, איינמאל מ’וועט גלייבן וועט מען שוין נישט צופיל אריינטראכטן אין די משמעות פונעם נאמען, זאל כאטש בלייבן א זכר פאר די קומענדיגע דורות איבער די מקור פונעם ספר. חלקיהו שטימט צו בלית ברירה ווייל מיט קיין אנדערן נאמען האט ער נישט געקענט אויפקומען, און שפן גייט צום קעניג פרעזענטירן דעם ספר וואס “חלקיהו האט געטראפן”.

וואספארא שטורעם דעם נייע אנטדעקטן ספר האט אנגעמאכט אין לאנד דארף איך אייך נישט פארציילן, ס’איז כמעט געווען ווי דעם זוהר הקדוש און דעם בוך פון מארמאן בשעתם. האבנדיג דעם קאפ אויפ’ן פלאץ האט שפן גלייך אויפגעמישט צו די טויטע קללות ביים ענדע ספר, “יוֹלֵךְ הוי”ה אֹתְךָ וְאֶת מַלְכְּךָ אֲשֶׁר תָּקִים עָלֶיךָ אֶל גּוֹי אֲשֶׁר לֹא יָדַעְתָּ אַתָּה וַאֲבֹתֶיךָ”, האט ער אויסגעשריגן מיט א ציטערנדיגע שטימע. הערנדיגט די ווערטער איז דעם קעניג באפאלן א פחד און א שרעק, ער האט פשוט געציטערט פאר זיין אייגן לעבן, שנעל האט ער צאמגערופן א מיטינג פון זיינע ראטגעבער, חלקיהו, שפן, שפנ’ס זוהן אחיקם, עכבור בן מכיה, און זיין חשוב’סטע קענכט עשיה וואס מ’טוט דא. אחיקם, עכבור, און עשיה האבן גלייך געהאט ספיקות אין דאס גאנץ געשעפט, ס’קען נישט זיין, האבן זיין גע’טענה’ט, אז ס’זאל נאר זיין איין קאפי פון דעם ספר, ס’זאל ליגן באהאלטן פאר הונדערטער יארן, און פונקט חלקיהו, וואס ער איז דער וואס וועט דאס מערסטע פארדינען פון דעם גאנצן געשעפט זאל עס טרעפן, ס’איז פשוט נישט מסתבר. זעענדיג אבער אז דער קעניג קען זיך נישט בארואיגן איז מען געקומען צו א פשרה אז מ’וועט גיין פרעגן חולדה הנביאה צו מ’דארף עס גלייבן און וואס מ’קען טון אז די קללות זאלן נישט מקוים ווערן.

פרעגט די גמרא: פארוואס זענען זיי פונקט געגאנגען צו חולדה, ירמיהו הנביא איז דאך געווען די גרעסטע נביא אין יענע צייטן, פארוואס פונקט זענען זיין געגאנגען צו עפעס א פרוי וואס מ’האט קיינמאל בעפאר נישט געהערט פון איר? (מגילה יד:) ענטפערט די גמרא, אז חלקיהו און שפן האבן זיך געפארכט אז ירמיהו וועט דערשמעקן די שפיצל, זענען זיי געגאנגען צו א פרוי ווייל פרויען זענען מער גאליבל. נאך א תירוץ ענטפערט די גמרא, אז פארקערט, אחיקם עכבור און עשיה האבן חושד געווען אז חלקיהו און שפן האבן דאס אונטערגעשטעלט, און זיי האבן מורא געהאט אז אפשר איז ירמיה אויך אונטערגעקויפט מיטצושפילן, זענען זיי דווקא געגאנגען צו עפעס אן אומבאוואוסטע פרוי וואס האט זיכער נישט קיין שייכות מיט די גאנצע זאך. א דריטע תירוץ ענטפערט די גמרא, אז ירמיהו האט געשפירט ברוח הקודש אז די געטער זענען אין א סכנה איז ער געגאנגען צוריקברענגען די עשרת השבטים אז זיי זאלן מחזק זיין די געצנדינעריי, איז וויבאלד ער איז נישט געווען אין לאנד זענען זיי געגאנגען צו זיין קוזינע חולדה.

הכלל, די דעלגאציע גייט צו חולדה, נישט נאר וואס זי באשטעטיגט די קללות, זי האט נאך צוגעלייגט אייגענע אויך, אבער איין זאך האט זי יא צוגעלייגט אז דאס וואס שטייט אינעם ספר אז מ’וועט נעמען דעם קעניג אין געפענגעניש וועט נישט געשעהן צו יאשיהו וויבאלד ער האט תשובה געטוהן מיט’ן גאנצן הארץ. די דעלעגאציע קומט צוריק צום קעניג און גיבט איהם איבער די רייד פון חולדה הנביאה.

הערנדיג אז חולדה איז אויך מסכים צו די קללות האט זיך דער קעניג גענומען צום עבודה צו מקיים זיין וואס שטייט אינעם ספר אין אויסראטן אלע געצנדינעריי פון לאנד. ער איז אריין אינעם הייליגן בית המקדש, ארויסגעשלעפט אלע געטשקעס און שטאטוען און פארברענט. דעם ארון האט ער זיך נישט געטרויעט צו פארברענען האט ער דאס באהאלטן, ס’זאל נישט בלייבן קיין זכר פון די אלע געטער. ער איז ארויף אויפ’ן דאך פונעם בית המקדש און צובראכן אלע פריוואטע מזבחות פון די געטער, ער האט צושטויסן אלע געצעלטן פונעם אשירה, און פארשיקט אלע אירע קדשות, אזש דער הייליגער בית המקדש איז פארבליבן פוסט און וויסט. קוים איין מזבח האט מען איבערגעלאזט פאר הוי”ה, אבער זיינע פסלים האט מען אויך פארברענט. דערנאך איז דער קעניג אליינס ארומגעפארן פון שטאט צו שטאט, פון איין בית מקדש צום צווייטן, איינגעווארפן און פארברענט.

מ’דארף קיינעם נישט מסביר זיין וואספארא חרון אף די אלע מעשים פון יאשיהו האבן אנגעמאכט צווישן די געטער אין שפיץ פון הוי”ה, ער האט נעבעך געמיינט גוטס אבער די שאדן איז געטוהן געווארן. צוועלף יאר שפעטער איז יאשיהו געגאנגען באזוכן פרעה נכה און יענער האט איהם דערמארדעט.

וּמִן אָז חָדַלְנוּ לְקַטֵּר לִמְלֶכֶת הַשָּׁמַיִם וְהַסֵּךְ לָהּ נְסָכִים חָסַרְנוּ כֹל וּבַחֶרֶב וּבָרָעָב תָּמְנוּ (ירמיה מד, יח), פון דארט און ווייטער איז אלעס געגאנגען מיט’ן פיטום אראפ, יא, ס’זענען נאך געווען אידן בעלי מסירות נפש וואס האבן זיך ווייטער מוסר נפש געווען פאר די געצנדינעריי באהאלטנדיג די געטשקעס אונטער’ן שוועל פון טיר, און רוב שפעטערדיגע קעניגן האבן שוין איינגעזעהן דעם טעות, אבער די שאדן איז שוין געטוהן געווארן, מ’האט שוין נישט געהאט די השפעות טובות און שמירה פון די געטער. דריי חדשים נאך יאשיהו’ס טויט איז פרעה נכה ארויף אויף ירושלים און איר איינגענומען, נעמענדיג יאשיהו’ס זוהן אין געפענגעניש אין שטעלנדיג א פאפעט סטעיט אויף זיין פלאץ. מיטאמאל האבן אנגעפאנגען ארויסקומען נביאים מיט שווארצע נביאות, קיינער האט זיי נישט געוואלט גלייבן אבער צום סוף האבן די געטער זיך ביטער נוקם געווען. נבוכדנצר דער קעניג פון בבל איז ארויף אויף ירושלים, פארברענט דעם בית המקדש, און אויסגעהארגעט מאסן אידן. ער האט געשטעלט גדליה בן אחיקם צו פירן די אידן, אבער דאס האט זיך אויך נישט אויסגעארבעט און נאך א געלונגענעם אטענטאט אויף איהם איז דאס גאנצע לאנד אריינגעפאלן אין כאאס, טויזענטער אידן האבן גענומען דעם וואנדער שטעקן אין האנט, זיך געזעגנט פון זייער באליבט לאנד וואו זיי האבן געוואוינט פאר טויזענטער יארן, און געגאנגען אין גלות אריין. מ’האט טאקע פרובירט שפעטער איבערצובויען דעם בית המקדש, אבער וויבאלד די מ’האט נישט צוריקגעברענגט די פסלים מיט די כרובים האט עס נישט געהאט קיין שום השראת השכינה, פון א רוחניות'דיגן שטאנדפונקט איז עס געווען כמעט א טויטע זאך, אזא ביטערן טעם האט עס געהאט אז די אידן וואס האבן נאך געדענקט דעם ערשטן בית מקדש האבן פשוט געוויינט ווען זיי האבן עס געזעהן.

אזויווי די חכמים און נביאים האבן דעמאלטס געזעהן אז מ’האט זיך דא טיעף פארפאטשקעט מיט דעם הוי”ה און זיין חבריא און מ’קען זייער צארן נישט אפשטעלן, זיי וועלן ווארשיינדליך אונז קיינמאל נישט מוחל זיין אויף דעם וואס אונז האבן חרוב געמאכט זייערע טעמפלען און אויסגעראטן זייער דירה בתחתונים, זענען זיי געגאנגען זוכן א צווייטע רעליגיע וואו מ’קען אנפאנגען פון פריש א נייע קשר, און אזויווי זאראאסטריאוניזם איז דאן געווען פארשפרייט אין בבל וואו זיי זענען פארטריבן געווארן האבן זיי אנגעפאנגען דאס צו פראקטיצירן. ס’איז טאקע נישט געגאנגען פון איין טאג אויפ’ן צווייטן, מסורה קען מען נישט ארויסרייסן אזוי פלוצלונג, ס’איז געווען א צושטייטליכע דורכגאנג וואס האט געדויערט הונדערטער יארן ביז מ’האט גאנץ זאראאסטריאוניזם געקענט פארטייטשן אז ס’זאל שטימען מיט תורת הוי”ה, אבער היינטיגע צייטן איז אנגענומען ביי די היסטאריקער אז די אידישקייט פון גמרא, אדער “rabbinic Judaism” ווי זיי רופן עס איז מער ווייניגער זאראאסטריאוניזם. ביז היינט וואגן זיך נישט גאטספארכטיגע אידן ארויסצוזאגן הוי”ה’ס נאמען אז ער זאל חס ושלום נישט קענען האבן קיין שליטה אויף אונז, אויף אזוי ווייט אז היינטיגע צייטן ווייסט מען ניטאמאל וויאזוי עס ריכטיג ארויסצוזאגן, און איז דען נישט טאקע בעסער אזוי?

In general I am reading your articles and I love it, in this case in my opinion you are entering a danger zone one should not use the GD of the universe for jokes or to for his agenda, for your own safety please take it of. Thank yoy

[חתן בחור]

מכלל הן אתה שומע לאו.

[הדסים]

In general I am reading your articles and I love it, in this case in my opinion you are entering a danger zone one should not use the GD of the universe for jokes or to for his agenda, for your own safety please take it of. Thank yoy

דו קוואוטסט די גאנצע ארטיקל און דו ווילסט ער זאל עס אראפנעמען?

one should not use the GD of the universe

ביידעוועי, וואס מיינט "דזי די"? און ווער זאגט אז די יוניווערס פון וואס רביה''ק רעדט האט א "דזי די"?

[רביה''ק זי''ע]

און ווער זאגט אז די יוניווערס פון וואס רביה''ק רעדט האט א "דזי די"?

איין דשי די?! די יוניווערס פון וואס איך רעד האט טויזענטער דשי דיס!! גראדע נאכ'ן באקומען אזויפיל נארישע הערות און קשיות אויף דעם ארטיקל האב איך אנגעפאנגען טראכטן אז אפשר גאר איז די יוניווערס פון די מבקרי המקרא גארנישט אזוי אלטערנעטיוו, כ'האב מורא אז אונז זענען די וואס לעבן אין די אלטערנעטיוו יוניווערס...

אז מ'רעדט שוין יא, בשעת איך האב געשריבן דעם ארטיקל בין איך געווען כמעט זיכער אז ס'וועט פארמעקט ווערן בו ביום, ווי ערשטוינט בין איך געווארן ווען ס'דורכגעגאנגען נאך א טאג און נאך א טאג און ס'האלט אן פעסט. נישט נאר דאס, מ'ברענגט עס נאך ארויף נאכאמאל און נאכאמאל און מ'פילעוועט אין מיינע רייד, ס'איז ממש א נחת צוצוקוקן, וזה חלקי מכל עמלי. נאר וואס דען, אז מ'איז שוין יא מדייק אין יעדן ווארט מיינעם פארוואס זאל מען עס נישט דורכלערנען בעיון? לערנטס גוט דורך די רעלעוואנטע קאפיטלעך אין נביא און די סוגיות הש"ס דערויף, דאן וועט עטץ קענען שעצן ווי גאונות'דיג כ'האב צאגעשמאלצן די פשוט'ע פשט אין פסוק מיט די גמרא'ס אפאלאגעטישע דוחק'דיגע נאראטיוו, ס'וועט זיך לערנען מיט אן אנדערן טעם.

[מי אני]

לגבי דאס׳ן שרייבן צו זאגן ״ג-ט״ מיט׳ן א׳ איז דער יערות דבש (ח״א ד״ה) איז זיך מתמרמר דערויף. אבער לאידך גיסא זאגט דער אגרות משה (או״ח ח״ב סימן כה) אז דאס איז נישט בעצם א פראבלעם ע״ש. דא קען מען זאגן א רמז אין דעם אז מ׳האט ארויסגענומען דעם א׳ פונעם ווארט ״ג-ט״ [דעם o פון G-d], ווייל דאס געדאנק פון יחוד און אז עס איז נאר שייך איין [א׳] ג-ט איז ערשט מבואר שפעטער אין די פילאזאפן כידוע (ועיין מכאן ולהלן)...

viewtopic.php?f=13&t=13871

און אז מ׳רעדט פון א פּאראדיע/סאטירע בענין ביקורת המקרא, דא האט @קאווע טרינקער געמאכט א פּאראדיע אין דעם ענין און עס צוגעשטעלט היינט-צו-טאגס לגבי המחלוקת בסאטמאר (הגם ער וויל צייגן דורך דעם א שטיקל פארטיידיגונג צו די מהלך פון דרשות חז״ל עפ״י מהלכו של הכוזרי). ס׳איז אויך גאונות!

[אמת וצדק]

@רביה״ק, עס האט מיך וויי געטוהן ווען איך האב געליינט דיין ארטיקל, די שרייבסט אז מען זאל עס נישט נעמען ערענסט, וואס דען זאל מען טוהן ווען די רירסט דא אן אזעלכע האקעלע ענינים? אויב די מיינסט טאקע נישט ערענסט וואס די שרייבסט דאן וואס איז דיין ציל מיט דעם, סתם צו זאגן אנדערש.. די האסט דא אפגעשריבען א שיינע מעשה, די פראבלעם איז נאר וואס איז דיין הכרח אז דאס האט טאקע פאסירט..

פון ווי נעמסטו אז חלקיה כהן גדול און שפן הסופר זענען נישט געווען קיין אמת׳ע עובדי השם און ווען חלקיה האט אים דאס געהייסן שרייבען האט שפן געפאלגט און געטוהן אזא האר אויפשטעלנדע חוצפה׳דיגע אקט? און שפעטער געזאגט ליגענט פארן קעניג, כדי די עולם זאל אויפהערן דינען עבודה זרה און מוזן קומען אין בית המקדש און מיטברענגען נדבות. פון ווי נעמסטו אז יאשיהו איז געווען אזא איינער וואס האט זיך גרינג געלאזט נארן, און האט אויפגעציטערט הערענדיג די נייע קללות וואס שפן הסופר האט פאבראצירט..

היות די האסט דאס געשריבען וויל איך קלאר שטעלען די אנגענומענע שטעלוג צווישען שלומי אמוני ישראל, מיר אלע ווייסען אז ספר דברים האט שוין משה רבינו אפגעשריבען, א חוץ אויף די לעצטע אכט פסוקים איז דא א מחלוקת אין די גמרא צו יהושע האט דאס געשריבען צי משה, און די אמת איז אז מען זעט שוין און מער ווי איין פלאץ אין נביאים נאך פאר יאשיהו המלך האט געלעבט ווי לדוגמה אין ספר מלכים ווי די פסוק איז זיך מתייחס צו ספר דברים, עס שטייט דארט (מלכים ב׳, י״ד, ו׳) אויף אמציה המלך: ״את בני המכים לא המית ככתוב בספר תורת משה אשר צוה השם לאמר לא יומתו אבות על בנים וגו׳. ווי שטייט דאס אין תורת משה - אין ספר דברים (כ״ד, ט״ז).

און יעצט וועל איך זיך באציען צום מעשה מיט די ספר תורה וואס חלקיה האט געטראפען וואס שטייט געשריבען אין ספר מלכים ב, כ״ב, און נאכאמאל איבעגע׳חזר׳ט אין דברי הימים ב׳, ל״ד. די מעשה איז אז אין די אכצענטער יאר פון ווען די קעניג יאשיהו איז געווארן קעניג האט ער געשיקט שפן בן אצליהו הסופר ער זאל גיין צו חלקיהו כהן גדול און אים זאגן צאמצונעמען אלע געלט וואס די שומרי הסף האבן איינקאסירט פונעם פאלק, און ער זאל דאס געבן פאר די בויער׳ס זיי זאלן איבערבויען און פארעכטען די בית המקדש.

דאס איז נישט די ערשטע מאל וואס מען זעט אזא זאך, אין מלכים (ב׳, י״ב) שטייט אז יהואש המלך וואס איז געגאנגען אין די תורה׳דיגע וועג (כל זמן יהוידע הכהן האט געלעבט) האט באפוילען די כהנים מיט יהוידע הכהן זיי זאלן פארעכטען דעם בית המקדש. אינמיטען די ארבעט האט חלקיהו מגלה געווען פאר שפן אז ער האט געטראפען א באהאלטענע ספר תורה אינעם ב״ה ווי עס שטייט: ״ספר התורה מצאתי בבית השם״. האט שפן געברענגט דעם ספר תורה פארן קעניג יאשיהו, און געליינט פאר אים ביים פלאץ ווי עס איז געווען אויפגעמישט, שטייט ווייטער: ״ויהי כשמע המלך את דברי ספר התורה ויקרע את בגדיו״. דערנאך האט ער געשיקט חלקיהו, שפן הסופר, מיט נאך צוויי אידן זאלן גיין פארשען דעם דבר השם איבער דעם געשעעניש.

לאמיר זיך אפשטעלען א מינוט, פארוואס איז ער דערציטערט געווארן, און פארוואס שיקט ער שלוחים צו פארשען דעם דבר השם? שטייט ווייטער אין פסוק די סיבה דערצו: ״כי גדולה חמת השם.. על אשר לא שמעו אבותינו על דברי הספר הזה לעשות ככל הכתוב עלינו״. די שלוחים זענען געגאנגען צו חולדה הנבואה וואס האט זיי טאקע געזאגט: ״אמרו לאיש אשר שלח אתכם אלי, כה אמר השם הנני מביא רעה אל המקום הזה ועל ישביו את כל דברי הספר אשר קרא מלך יהודה, יען אשר עזבוני ויקטרו לאלוהים אחרים וגו׳.

זעט מען דא פשטות אז יאשיהו המלך האט געליינט דברי תוכחה פון די תורה, די שאלה איז פארוואס האט ער דאס געליינט? אר קוקט אויס אז די ספר תורה איז געווען אפגעמישט צו דעם פרשה אנשטאט זיין אויפגעמישט ווי געווענטליך צום אנהייב. איז דאס געווען די תוכחה פון ספר ויקרא אדער פון ספר דברים? ווייס איך נישט, אבער מען זעט א רמז אין חז״ל בנוגע דעם - די גמרא זאגט אין מסכת יומא (נ״ב ע״ב) אז יאשיהו המלך האט גונז געווען די ארון הקודש, פארוואס? ווייל ער האט געזען ווי עס שטייט אין די תוכחה (דברים כ״ח, ל״ו): ״יולך השם אותך ואת מלכך אשר תקים עליך אל גוי אשר לא ידעת״. וואס מיינט דאס אז ער האט דאס געזען? קוקט אויס אז מען מיינט טאקע אונזער מעשה, אז די ספר תורה וואס חלקיה האט געטראפן איז געווען אויפגעמישט צו דעם פרשה. אין ירושלמי סוטה (פרק ז׳, הלכה ד׳) שטייט אז יאשיהו האט ציריסען זיין קלייד ווען שפן האט געליינט די פסוק: ״ארור אשר לא יקום את דברי התורה הזאת״ האט ער געזאגט עלי להקים - איך דארף מאכן זיכער אז די אידן היטען אפ די תורה. איז קען זיין אז דאס איז געווען אויפגעמישט צום עמוד ווי עס שטייט יולך השם אותך ואת מלכך, נאר שפן הסופר האט שוין געליינט די גאנצע פרשה, אדער איז עס געווען אפגעמישט ביי ארור אשר לא יקום, נישט קיין חילוק ווייל ביידע פסוקים זענען אין פרשת כי תבוא.

די אמת איז אז די גאנצע טעם פארוואס משה רבינו האט געהייסן די לויים לייגן די ספר תורה אין די זייט פונעם ארון איז טאקע פארדעם ווי עס שטייט (וילך ל״א): ״ויצו משה.. לקוח את ספר התורה.. ושמתם אותו בצד ארון ברית השם אלוקיכם ״והיה שם בך לעד״, כי אנוכי ידעתי את מריך ואת ערפך״ וגו׳. פארכטיגע רייד וואס זענען שפעטער מקיום געווארן נישט מיט יאשיהו אליין, נאר מיט זיין צוויי זוהן: יהואחז איז פארטריבען געווארן קיין מצרים דורך פרעה נכה וואס האט דערנאך אויפגענומען זיין ברידער יהויקים, יהויקים האט שפעטער מורד געווען אין נבוכדנצר וואס האט אים געפאנגען אין גע׳הרג׳עט מיט א מיתה משונה.

יעצט איז די שאלה אין וועלכע תקופה האט מען באהאלטען דעם ספר תורה, איז רש״י אין מלכים לערענט אז דאס איז געווען בימי אחז המלך צוליב דעם וואס ער האט פארברענט די תורה, אחז איז נישט געגאנגען און גוטע וועגן די גמרא זאגט אין סנהדרין (ק״ג, ב׳) אז ער האט מבטל געווען די עבודה, און האט צוריקגעהאלטען אידן פון לערנען האט מען מורא געהאט ער וועט צורירן דעם ספר תורה האט מען עס באהאלטען, דאס וואס רש״י שרייבט אבער אז ער פארברענט די תורה שטייט נישט אין די גמרא, און רש״י ברענגט נישט די מקור פון זיינע ווערטער. דער רד״ק פרעגט אויף דעם אז ווי קען זיין אז זיין זוהן חזקיה וואס איז געווען א צדיק האט דאס נישט אויפגעזוכט, וויל ער זאגן אז מען האט דאס באהאלטען אין די צייטן פון מנשה המלך וואס האט געקעניגט פינוף אין פופציג יאר און האט געבויט מזבחות פאר די עבו״ז בעל אין דאס אריינגעברענגט אינעם בית המקדש אין האט אויך דארט איינגעפלאנצט אן אשרה ווי עס שטייט אין מלכים (ב׳ כ״א), און האט אויך אויסגעמעקט דעם אייבערשטער׳ס נאמען פון די תורה און אריינגעלייגט אנשטאט דעם א שם עבו״ז, איי מנשה האט חוזר בתשובה געווען סוף ימיו נאכן גיין אין גלות דורך מלך אשור, ווי עס שטייט אין דברי הימים, זעט אויס אז ער האט נישט עספיט דאס צו טרעפן, אין דאס שטימט נישט מיט דעם וואס חז״ל זאגן אין סנהדרין (ק״ג, א׳) אז מנשה איז געפאנגען געווארן זייענדיג אלט בלויז צוויי אין צוואנציג יאר האט ער געהאט לויט דעם גענוג צייט.

הרב יצחק אייזיק הלוי רבינוביץ רעדט ארום באריכות פון די גאנצע מעשה אין זיין ספר דורות הראשונים תקופת המקרא פרקים כח-ל, וויל ער לערנען אז דאס איז פארלוירען געווארן אין די צייטן פון מנשה המלך ווען ער האט אנגעפילט די בית המקדש מיט עבו״ז אין עס איז געווארן א טומל צווישען די ערליכע און די עובדי ע״ז, בשעת׳ן טומל איז דאס פארלוירן געווארן. נאך א וועג קען מען זאגן אז דאס איז געשען אין די צייטן פון אמון די זוהן פון מנשה און די טאטע פון יאשיהו די גמרא אין סנהדרין (ק״ג, ב׳) זאגט אויף אים אז ער האט פארברענט ספרי תורה, און ווי עס שטייט אויך אין סדר עולם רבא פרק כ״ד. אין דרשות מהר״י אבן שועב וויל ער גאר זאגן אז אמון אליין האט דאס באהאלטען נישט וועלענדיג אז די מלך זאל ליינען פון דעם פרשת הקהל.

נאך א שאלה איז דא ווער האט געשריבען דעם ספר תורה, רוב מפרשים לערנען אז דאס איז געווען די ספר וואס משה רבינו האט געשריבען און געהייסן לייגן אין די זייט פונעם ארון, און זיי זענען מדייק וואס שפן האט געזאגט ״ספר התורה מצאתי״ מיט א ה״א הידיעה - די באוואוסטע חשובע ספר תורה, אזוי אויך שטייט אין דברי הימים (ב׳, ל״ד, י״ד): ״מצא חלקיהו הכהן את ספר תורת השם ״ביד משה״. די ספורנו, מיט דער דרשות מהר״י אבן שועיב לערנען אז מען רעדט נישט דא פונעם ספר תורה וואס מען האט געלייגט נעבן דעם ארון נאר זיי האלטען אז משה האט געשריבען נאך א ספר תורה ספעציעל פארן מלך צו ליינען ביי מצות הקהל, די ספורנו האלט אויך אז דעם ספר תורה איז נאר באשטאנען פון די פרשיות וואס מען האט געליינט ביי מצות הקהל, (און די קללות פון משנה תורה זענען א חלק פון דעם). רש״י אין דברי הימים שרייבט אז די ספר תורה איז באשטאנען בלויז פון משנה תורה, די אמת איז אז רש״י אויף דברי הימים איז נישט באמת פון רש״י און מען ווייסט נישט ווער האט דאס געשריבען. אבער מען קען זאגן אז דער מחבר האלט ווי דער ספורנו און אנדערע אז משה רבינו האט געשריבען א באזונדערע תורה פאר די קעניג צו ליינען און פון דעם ספר תורה רעדט די פסוק אין פרשת וילך ל״א, ט׳. און די ספר תורה איז פשטות באשטאנען נאר פון משנה תורה (אדער נאר די חלקים פון משנה תורה וואס מען האט געליינט ווי ס׳איז משמע פונעם ספורנו), און דער ספר תורה האט חלקיה געטראפן.

דאס וואס יאשיהו איז דערציטערט געווארן און צעריסען זיין קלייד הערנדיג די ווערטער פונעם ספר תורה איז נישט צוליב דעם וואס ער איז יעצט געוואור געווארן אז מען טאר נישט דינען עבו״ז ווייל דאס האט ער שוין געוואוסט פארדעם, ווי עס שטייט אין דברי הימים (ב׳, ל״ד): ״ובשתים עשרה שנה החל לטהר את יהודה וירושלים מן הבמות והאשרים והפסילים והמסכות, וינתצו לפניו את מזבחות הבעלים והחמנים״ וגו׳. און דאס אלעס איז געווען סאך פארן טרעפן די ספר תורה וואס איז געשעהן ווען ער איז געווען זעקס אין צוואנציג יאר אלט! דאס פרעגט שטארק אפ וואס @רביה״ק שרייבט. נאר די אמת׳ע סיבה פארוואס ער איז דערשראקן געווארן איז ווי אויבן דערמאנט צוליב דעם וואס די ספר תורה איז געווען אויפגעמישט ביי די תוכחה פון פרשת כי תבא ווי עס שטייט דארט ״יולך השם אותך ואת מלכך אשר תקים אליך אל גוי..״ דאס האט אים שטארק דערשראקען און ער האט געשיקט פרעגן חולדה הנבואה (וואס איז געווען איינס פון דריי נבואים אין יענע צייט) די באדייט דערפון, נאכן הערן אז עס קומט שווערע צייטען האט ער צאמגענומען און געהאלטען אן עצרת התעוררות צו תשובה טוהן און מבער זיין אלע ע״ז און זיך צוריק קערן צום באשעפער און מקיים זיין אלע מצוות אולי יחוס אולי ירחם, גארנישט נייע איז צוגעשריבען געווארן דאמאלס צום תורה, די תורה איז שוין דאן געווען גאנץ און פארטיג און איז אריבער דורך די נבואים דור אחר דור, בזמנו פון יאשיהו איז געווען חולדה הנבואה, ירמיה הנביא וואס האט מקבל געווען פון ברוך בן נריה וואס האט מקבל געווען פון ירמיה און אזוי ווייטער.

דאס וואס זיי זענען געגאנגען דוקא צו חולדה, איז ידוע די גמרא צוליב ווייל נשים רחמניות הן, אדער ווייל ירמיה איז נישט געווען אין א״י אין יענע צייט. דער ראגאטשאבער גאון שרייבט אין צפנת פענח מהו״ת, אז נאר די ספר תורה וואס משה האט אוועקגעלייגט נעבן די ארון איז געשריבען געווארן אין כתב אשורית מיט די אלע טעמי המקרא און נקודות, משא״כ די צוועלף ס״ת פאר די שבטים איז געווען אין כתב עברי, און די קעניגען פלעגן שרייבען זייער ספר תורה פון די כתב אשורית ספר תורה, איינמאל די בית המקדש איז געבויט געווארן אין מען האט נישט געקענט נעמען דעם ספר תורה פון קדשי קדשים האט איין קעניג נאכגעשריבן פונעם צווייטען, אבער שפעטער האט אמון פארברענט זיין ספר תורה האט יאשיהו שוין נישט געהאט פון ווי נאכצושרייבען, און מצות הקהל איז שוין אויך נישט אנגעגאנגען פון ווען די עשרת השבטים זענען געגאנגען אין גלות. שפעטער אין די אכצענטע יאר פון יאשיהו׳ס קעניגרייך איז ירמיה הנביא געגאנגען צוריק ברענגען די עשרת השבטים ווי עס שטייט אין ערכין ל״ג, אין דאן איז צוריקגעקומען די דיני שמיטות ויובלות, איז אויך צוריקגעקומען די מצות הקהל וואס איז תלוי אין שמיטה, האט מען געדארפט האבן דעם פארלוירנעם ספר תורה, האט דאס חלקיה אויפגעזוכט, זעט מען אז ער לערענט אז די ספר תורה וואס חלקיה האט געפינען איז פשטות נישט געווען פון משה רבינו נאר וואס איינער פון די מלכים האט געשריבען.

יאשיהו המלך איז אויפגעוואקסען ביי זיין פאטער אמון וואס האט פארברענט ספרי תורה און נישט געגאנגען אין גוטע וועגן, אמון איז געווען א זוהן פון מנשה וואס איז אויך געגאנגען אין פרעמדע וועגן, אין די גוטע השפעה וואס חזקיהו די פאטער פון מנשה האט געהאט אויף זיין דור האט זיך שנעל אפגעמעקט און די עולם האט פארגעסן די תורה. האט דער באשעפער אראפגעשיקט א גרויסע נשמה - יאשיהו המלך, ווי די פסוק אין דברי הימים (ב׳, ל״ד, ג׳) שרייבט אויף אים: ובשמונה שנים למלכו והוא נער עודנו החל לדרוש לאלקי דוד אביו, און ווי אויבן געשריבען האט ער אין די צוועלפטע יאר פונעם מלכות זייענדיג צוואנציג יאר אלט אנגעהויבן מבער זיין די עבודי זרה׳ס. אבער עס איז געווען א גאר שווערע עבודה, מען דארף באטאנען אז אמון איז גע׳הרג׳עט געווארן דורך זיינע קנעכט וואס האבן געוואלט אן ערליכע קעניג, אבער גלייך דערנאך שטייט אין מלכים (ב׳, כ״א, י״ט): ״ויך עם הארץ את כל הקושרים על המלך אמון, וימליכו עם הארץ את יאשיהו בנו תחתיו״. אבער צוביסליך האבן די יראי השם זיך צוריק גובר געווען אויפן ״עם הארץ״ אין האבן צוזאמען מיטן קעניג אנגעהויבן איינעמען דאס הארץ פונעם פאלק צום גוטן. ערשט דערנאך וואס מען האט געפינען די ספר תורה, האט יאשיהו געפילט אז די צייט איז רייף צו מאכן א גרויסע אסיפה און ליינען די תוכחה פארן פאלק און זיי אויפוועקן זיך צו פארבעסערן און גיין אין די תורה׳דיגע וועג. די שאלה איז ווי סאך יאשיהו האט אין אנהייב געוואוסט פון די תורה. דער רד״ק מיט אנדערע וויל זאגן אז יאשיהו האט און אנהייב ווייניג געוואוסט פון די תורה משא״כ אין שו״ת הרשב״א (החדשות סימן שס״ז) און דער אברבנאל שרייבען שטארק קעגן דעם מיינונג און זאגן אז יאשיהו האט יא געוואוסט די מצוות השם און פשטות געהאט מיט זיך א ספר תורה.

די אמת איז אז מען קען שוין זען א מחלוקות אין די גמרא וועגן דעם. די גמרא אין מסכת שבת ברענגט אראפ א מחלוקת פון רבי יוחנן מיט רב, רבי יוחנן זאגט אז יאשיהו האט קיינמאל נישט חוטא געווען, איי עס שטייט אין מלכים (ב׳, כ״ג, כ״ה): וכמהו לא היה לפניו מלך אשר שב אל השם. ענטפערט ער אז דאס גייט ארויף אויף די דיני תורה וואס ער האט געפירט פון ווען ער איז געווארן מלך ביז די אכצענטע יאר פון זיין מלכות ווען ער האט געפינען די ספר תורה, וואס פון די אלע דיני תורה האט ער שפעטער צוריקגעצויגען ווייל אפשר האט ער נישט גוט גע׳פסק׳ענט. זעט מען אז רבי יוחנן לערענט אז יאשיהו איז פון יונגווייז אן געגאנגען אין די תורה׳דיגע וועג און געוואוסט די מצוות השם נאר חז״ל האבן גע׳אסר׳עט פאר איינער אונטער די אכצען יאר צו פסק׳ענען דין תורות אין וועגן דעם האט ער צוריקגעצויגען שפעטער פון אלע פסקים. (אזוי האבן די טור און שלחן ערוך פשטות אפגעלערנט די גמרא ווייל אין חושן משפט סימן ז׳ הלכה ג׳ לערנען זיי דאס ארויס פון דעם גמרא, רש״י איז מקשר דאס אכצען יאר מיט די ספר תורה וואס מען האט דאן געטראפן, אבער די מהלך איז אביסל שווער צו פארשטיין, ווייל אויב האט ער גע׳פסק׳נט שאלות האט ער פשטות געקענט גוט די תורה, טא וואס האט פלוצלינג פאסירט ווען חלקיה האט געטראפן דעם ספר תורה פון משה?) רב אבער זאגט כפשוטו אז ער האט טאקע אנהייב נישט געוואוסט אלעס וואס שטייט אין די תורה אזוי ווי דער רד״ק, און דאס איז נישט קיין סתירה מיטן לא תשכח מפי זרעו, צודען שטייט אז גאנץ כלל ישראל וועט געדענקען דאס לערנען? ניין, נאר אז אין יעדע דור וועט זיין תלמידי חכמים וואס וועלן דאס איבער געבן צום נעקסטען דור, און דאס איז געווען אין די צייטן פון יאשיהו אויך. און ווי עס שטייט אין דרשות מהר״י אבן שועיב פרשת חיי שרה: ״ואין כי היה שם חכמים גדולים.. אבל קצת העם או רובו היו שוכחין אותה והיו הדברים חדשים בעיניהם״

סוף דבר זעט מען פארשידענע מהלכים אפצולערנען די פסוקים, אבער קיינער איז נישט מציע דאס וואס @רביה״ק זאגט. אפי׳ דער אידישע פילאזאפען ווי די אברבנאל, רבי יוסף אלבו בעל ספר העיקרים (עיין שם מאמר ג׳ פרק כ״ב) ווען זיי זענען מפרש די מעשה רירן זיי זיך נישט אוועק פון וואס מיר ווייסען און גלייבען.
~~~~~~~
מענין לעניין באותו ענין פארלייגען זיך אויך די מבקרי המקרא אויף דעם וואס עס שטייט אין ספר נחמיה (ח׳ י״ד): וימצא כתוב בתורה.. אשר ישבו ישראל בסכות. אזוי אויך שטייט שפעטער (י״ג, א): ונמצא כתוב בו אשר לא יבוא עמוני ומואבי בקהל השם. מוז נישט די פשט זיין אז דאס איז עפעס א נייע זאך, נאר ווי דער כוזרי שרייבט (מאמר ג׳ אות נ״ד און ווייטער), אז אסאך אידן האבן דאס נישט מקיים געווען ביז יעצט, אנדערע האבן ניטאמאל געהערט פון די מצוה פון סוכה אדער פון די איסור פון חתונה האבן מיט עמון ומואב, שרייבט די פסוק די לשון ״וימצאו״ בעסער מסביר צו זיין די מצב וואס האט זיך דארט אפגעשפילט, און דאן בימי עזרא ונחמיה האבן אלע אידן דאס מקיים געווען די מצוות סוכה און אזא זאך איז טאקע נישט געשען זייט די צייטען פון יהושע ווי דער פסוק זאגט דארט: ויעשו כל הקהל השבים מן השבי סוכות וישבו בסוכות כי לא עשו מימי יהושע בן נון כן בני ישראל עד היום ההוא ותהי שמחה גדולה מאוד.

נאך א מהלך איז דא פון די מלבי״ם, ער זאגט אז ביז די תקופה פון עזרא האבן די יושבי ירושלים נישט געקענט בויען קיין סוכות, ווייל ״ירושלים לא נתחלקה לשבטים״ האט גאנץ ירושלים געהאט א דין רשות הרבים, און מען מאכט נישט קיין סוכות אין רשות הרבים ווי די רמ״א שרייבט אין אורח חיים סימן תרל״ז, אבער ווען עזרא איז ארויף און מען האט פון פריש געמאכט א קנין אויף א״י און איר מקדש געווען, האט מען דאן ארויסגענומען אז מען מעג יא מאכן א סוכה אין רשות הרבים, און אזא סוכות אין ירושלים איז טאקע נישט געווען זייט יהושע בן נון פאר מען האט צוטיילט ארץ ישראל פאר די שבטים.

[רביה''ק זי''ע]

א גרויסן דאנק הרב אמת וצדק פאר'ן זיך מטריח צו פארענטפערן די מעשה לויט'ן פרומען נאראטיוו, באמת וואלט איך עס אליינס געדארפט צו טוהן נאר כ'האב מיך פארגעשטעלט אז דער עולם קען שוין די תירוצים און אפילו דער וואס נישט וועט זיי שוין אליינס טרעפן אויב ער וועט באמת נייגעריג זיין, אבער אז דו קומסט און דו שרייבסט אלעס אראפ מיט אזא קלארקייט כשולחן הערוך קען דאך בעסער פון דעם נישט זיין. נאכאמאל א גרויסן יישר כח פאר'ן טון די ארבעט וואס איך וואלט באמת געדארפט צו טון, זאלסטו זיין געבענטשט מיט אלע ברכות פון ספר דברים (נישט קיין חילוק ווער ס'האט עס געשריבן )

יעצט צו דיינע הערות:

1) דו פרעגסט וויאזוי איך קען צוגיין מיט אן אומערנסטקייט צו אזעלכע האקעלע ענינים, איך פארשטיי נישט וויאזוי פונקטליך דאס איז א האקעלע ענין. איך מיין אז נאך אלע קשיות ווער ס'וויל זיין אן פרומע איד וועט שוין טרעפן תירוצים צו בארעכטיגן זיין פרומקייט, קוק זיך גוט אום וועסטו זעהן איבערגענוג אידן וואס קענען די אלע זאכן ווי אובלוציה, ביקורת המקרא, וכדומה, און זיי זענען נאך אלץ פרום, ושערי תירוצים לא ננעלו. כִּי מְנַסֶּה הוי"ה אֱלֹקיכֶם אֶתְכֶם לָדַעַת הֲיִשְׁכֶם אֹהֲבִים אֶת הוי"ה אֱלֹקיכֶם, ס'שטייט נישט "הישכם מאמינים", די נסיון איז נישט צו דו גלייבסט צו נישט, די נסיון איז צו דו ווילסט זיין אן ערליכע איד אפגעזעהן פון די קשיות, די תירוצים אויף די קשיות וועלן שוין נאכקומען.

2) וואס אנבאלאנגט די פראגע וואס איז מיין הכרח, איך מיין אז די קעפל האט שוין קלאר אנגעדייטעט אז איך האב נישט קיין הכרח, איך האב אויך נישט קיין הכרח אז דיין פשט אין די מעשה איז אמת, איך בין נישט דארט געווען קען איך נישט וואוסן, איך בין נאר געקומען געבן א פרישע פערספעקטיוו געבויעט אויף די היינטיגע בייבל קריטיקירער, וואס האט באמת פאסירט ווייסט איין באשעפער.

3) איך וויל נישט אריינגיין אין די פרטים פון די מעשה ווייל איך מיין אז צווישן מיין ארטיקל און דיינע זענען שוין אלע פרטים גוט אויסגעקלארט, נאר איין זאך איז אינטערעסאנט צו באמערקן, די פרט איז יאשיהו האט שוין אנגעפאנגען צו אויסראטן די געטשקעס נאך פאר חלקיהו האט געטראפן די ספר תורה שטייט נאר אין דברי הימים און נישט אין ספר מלכים. איך ווייס נישט צו ס'איז א קשיא צו א תירוץ צו סתם אן הערה, אינטערעסאנט איז עס.

[אמת וצדק]

א גרויסען דאנק @רביה״ק פארן ריספאנדען צו מיין תגובה. אסאך צייט האב איך אריינגעלייגט צו אויפזיכען די ספרים וואס רעדן איבער דעם, און צו אליין דורכטוהן די מעשה און זען וואס עס קומט ארויס דערפון.
די אמת איז ווי די זאגסט אז קיינער ווייסט נישט פונקליך וואס האט דארט פאסירט, און די אידישע חכמים זענען מחולק און יעדע פרט פונעם געשיכטע וואס שטייט נישט קלאר אין פסוק.
איך בין באמת אפן צו הערן וואס יעדע האט צו זאגן דערוועגן, נאר פארשטייט זיך אז איך האב א נטיה צו לערנען ווי די ״פרומע וועג״ און איך וועל פרובירן וואס איך קען נאר דאס צו פארטיידיגען אויף א נארמאלע פארשטענדליכע אויפן, ווייל אזוי בין איך אויפגעוואקסען און דאס גלייב איך.
און ווען איך ליין עפעס פון די מבקרי המקרא און איך האב נישט קיין נארמאלע תירוץ אויף א קשיא זייערע, טוט דאס מיר וויי. אסאך מאל איז נישט דא קיין גוטע תי׳ אבער אזוי ווי @מי אני האט דא געשריבען קוק איך אן די תורה אנדערש ווי זיי און אין מיין קאפ קען איך נישט אלעס פארשטיין פארוואס די תורה האט דאס אזוי אויסגעטעלט, אבער למעשה טוט דאס וויי.
איך מיין עס וואלט בעסער געווען ווען די לאזט וויסן אז די שרייבסט דאס סארקאסטיש לשיטתם פון די בייבל קריטיקס, אבער די ביסט דא גארנישט מכריע.

[רביה''ק זי''ע]

כ'האב נישט געזאגט אז איך האב געמיינט סארקאסטיש, איך האלט באמת אז מיין ווערסיע איז נאך אזוי מסתבר ווי דיינע, כ'האב נאר געזאגט אז די אמת'ע היסטארישע פאקטן ווייסן נישט איך, נישט דו, נישט די מלבי"ם, נישט די ראשונים, נישט די גמרא, און אויך נישט די בייבל קריטיקירער. כ'האב נאר צאמגעשטעלט א נאראטיוו אינספירירט פון די פשטות הפסוקים, די גמרא, און להבדיל די בייבל קריטיקירער, געמישט מיט אביסל פון מיין אייגענע דמיון למען הפרישקייט (פאר א סיבה ליגט עס אין "א שמייכל"), וואס האט טאקע פאסירט זאל יעדער באשליסן פאר זיך וואס איז איהם מער מסתבר.

[אמת וצדק]

איך מיין ס׳איז שוין צייט דאס ארויסצוריקן פון ״א שמייכל״ און דאס אריינלייגען אין העמק דבר..

[רביה''ק זי''ע]

איך בין באמת אפן צו הערן וואס יעדע האט צו זאגן דערוועגן, נאר פארשטייט זיך אז איך האב א נטיה צו לערנען ווי די ״פרומע וועג״ און איך וועל פרובירן וואס איך קען נאר דאס צו פארטיידיגען אויף א נארמאלע פארשטענדליכע אויפן, ווייל אזוי בין איך אויפגעוואקסען און דאס גלייב איך. און ווען איך ליין עפעס פון די מבקרי המקרא און איך האב נישט קיין נארמאלע תירוץ אויף א קשיא זייערע, טוט דאס מיר וויי.

ווילאנג די נושא איז צו היטן אויף די געפילן איז בכלל נישט אינטערעסאנט דורכצוטון די קשיות און תירוצים און פרובירן אויסגעפינען וועלכע ווערסיע שטימט בעסער, אז מ'קומט לכתחילה מיט א מיינדסעט אז איך וועל ווייטער האלטן וואס כ'האב ביז היינט געהאלטן און די איינציגסטע זאך וואס איך בין גרייט צו טוישן איז די תירוצים וויאזוי צו פארענטפערן מיין שיטה איז בכלל נישט אינטערעסאנט אריינצוגיין אין א וויכוח דערוועגן. די גאנצע געשמאק פון אזא שמועס איז נאר ווען מ'ווייסט נישט פון פריער וואס די מסקנא וועט זיין, מ'פרובירט דרייען אהין און אהער און מ'לאזט זיך פירן פון די פאקטן, ס'איז א גאנצע adventure. די גאנצע פאן פון א treasure hunt איז נאר ווען מ'ווייסט נישט וואו די אוצר ליגט, אז מ'ווייסט שוין וואו ס'ליגט נעמט מען עס און מ'גייט ווייטער, אז מ'ווייסט שוין די מסקנא האט שוין נישט קיין שום טעם צוריקצוגיין און טרעפן די וועג אהין. דערפאר האב איך עס טאקע אריינגעלייגט אין "א שמייכל" ווייל איך בין נישט גרייט אריינצוגיין אין א וויכוח סיידן אז ס'ווערט קלאר אויסגעשמועסט פון פאראויס אז מ'גייט זיך לאזן פירן פון די פאקטן און קאממאן סענס אפגעזעהן פון וואו ס'וועט אונז פירן.

[רביה''ק זי''ע]

דא לייג איך ארויף ביידע ארטיקלען אין PDF פארמאט:

ספר דברים און דעם חורבן בית המקדש אין א פאראלעל יוניווערס - רבינו הקדוש.pdf

(108.82 KiB) אראפגעלאדנט 90 מאל

ספר דברים אין אונזער יוניווערס - אמת וצדק.pdf

(78.3 KiB) אראפגעלאדנט 90 מאל

ליינט און האט הנאה.

[אמת וצדק]

א גרויסען דאנק @רביה״ק!

[yesiknow]

לכבוד די שבעה דנחמתא - ביטע נישט נעמען צום הארצן.

עך! יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה, יהודה - די אמאליגע יהודה, נישט די יעצטיגע יהודה, די גוטע יהודה, יהודה, געווען אמאל, אמאל, אמאל, אמאל נישט היינט א לאנד א זיסע א גוטע א שיינע. דארט צו וואוינען איז געווען א פארגעניגן, וועלכע גאט די הארץ גלוסט דו האסט געקענט איהם דינען, א בעל’לע, אן אשירה’לע, און איבער אלעם דעם גרויסן מעכטיגע הוי”ה יתברך שמו אליינס.

אונז זענען יעצט אין די צייטן ארום די יאר ג’ אלפים ר”ץ, איבער’ן גאנצן לאנד זענען פארשפרייט שטאטוען און טעמפלען פאר די אלע געטער, די עלטסטע פון זיי וואס מ’ווייסט איז אינעם שטעטל בית אל און ווערט שוין דערמאנט אין ספר שמואל-א (י,ג). אויסער דעם זענען אויך דא די צוויי קעלבערנע שטאטוען אינעם שטעטל דן, די טעמפלען אין גילגל און באר שבע (עמוס ה,ה), לויט געוויסע היסטאריקער איז אויך געווען א טעמפל אין ערד וואס מ‘פלעגט דארט פאררייכערן מאריחואנה צוצוקומען צו גרויסע השגות, אבער די טעמפל איבער וועלכע מיר וועלן זיך יעצט קאנצעטרירן איז די טעמפל אין ירושלים וואס ווערט פינאנצירט און געפירט אונטער’ן אויפזיכט פונעם קעניג. דיזע בית מקדש אין ירושלים האט לויט’ן לעגענדע געלאזט בויען נישט קיין צווייטער ווי דער קעניג שלמה וואס דער היינטיגער קעניג יאשיהו איז זיינס א דירעקטער אייניקל בן אחר בן, און דער קעניג פילט זיך פארפליכטעט ווייטער אנצוהאלטן די מסורה און אנהאלטן דעם זיידע’נס בית מקדש און האלט טאקע אין איין אויפטרייבן געלט צו פינאנצירן דעם הייליג הויז.

קיינער ווייסט נישט אויף זיכער פאר וועלכע גאט פונקט שלמה המלך האט געלאזט בויען דעם בית מקדש, אזויפיל ווייסט מען אז היינט צוטאגס זענען דא א שפאר ביסל געטער וואס האבן זיך דארט באקוועם געמאכט, זיי שעפן א נחת רוח פון די קרבנות און קטורת וואס מ’אפפערט זיי, און זענען משפיע קדושה וטהרה און צומאל אויך נבואה פאר די וואס זענען זוכה. דעם חשוב’סטן פלאץ אין דעם בית מקדש- די קודש הקדשים - איז רעזערווירט פאר די עלטסטע און הייליגסטע פסל וואס כלל ישראל פארמאגט, דאס זענען די צוויי קליינע פייגלעך אויפ’ן ארון הברית, געבויעט דורך משה רבינו, וואס טוען סימבאלאזירן דעם גרויסן גאט הוי”ה און זיין ווייב אשירה. ווען די אידן פירן זיך אויף ווי ס’באדארף צו זיין קומען זיך די צוויי צוזאם מיט גרויס ליבשאפט, די הימלען עפענען זיך, ס’נעמען זיך רינען השפעות פון הימל, און די פעלדער ווערן אנגעטרונקען מיט גשמי ברכה.

אין דעם קודש הקדשים געפינען זיך אויך צוויי גרויסע פייגל, אוועקגעשטעלט דורך שלמה המלך - דער גרינדער פונעם טעמפל, ווארשיינדליך אויך פאר הוי”ה און זיין ווייב אשירה. אינעם היכל האט שלמה המלך געלאזט אווקעשטעלן צעהן לייכטערס וואס פארשפרייטן א רוחניות’דיגע ליכטיגקייט און חכמה פאר יעדער וואס קומט נאר אריין אינעם בית המקדש, אויך זענען דא דארט צעהן טישן אנגעפילט מיט ברויט וואס ווערן קיינמאל אויסגעטריקנט און ס’האלט אין איין פליסן פון זיי א געדיכטן פארע ווי פריש ארויס פון אויוון, מ’זעהט באשיינפערליך אז די זענען געטליכע ברויטן וואס זענען משפיע א שפע פון פרנסה און געלט פאר אלע באזוכער. אויך שטייט דארט דעם קליינעם גאלדענעם מזבח פון משה רבינו אויף וואס דער כהן פאררייכערט בשמים צוויי מאל א טאג און פארשפרייט א זיסע געשמאקע ריח וואס באצויבערט אלע באזוכער. נאך א זאך וואס שטייט דארט איז א שטאטוע פונעם געטין אשירה וואס איז משפיע קינדער פאר אלע באזוכער.

אינעם הויף פונעם בית מקדש שטייען א צאל מזבוחת אויף צו אפפערן קרבנות פאר די געטער: אינמיטן הויף שטייט מיט גרויס פראכט דעם עלטסטן מזבח וואס שלמה המלך האט נאך געבויט, און דערויף ברענט דעם העליש פייער וואס שלמה המלך האט אראפגעברענגט פון הימל וואס לעשט זיך קיינמאל נישט אויס. אויסער דעם זענען דא אויפ’ן דאך און אין די זייטיגע צימערן א צאל מזבחות, יעדעס איינס פאר אן אנדערן גאט, און ווען איינער וויל ברענגען א קרבן פאר א ספעציפישע גאט איז די כהן מקריב זיין קרבן אויף די מזבח וואס געהערט צו יענעם גאט. אויסער דעם איז דאס בית המקדש פול מיט שטאטוען און כלים פון אנדערע געטער ווי צ.ב. בעל און נאך א צאל אנדערע - “צבא השמים” ווי זיי ווערן אנגערופן.

דאס רוב פון די הייליגע עבודה אינעם בית המקדש ווערט געטוהן דורך די כהנים, זיי זענען די וואס שפריצן די בלוט פון די קרבנות אויף די מזבחות צו פארצייען אויף עבירות, זיי זענען די וואס צינדן אן די לייכטערס, פאררייכערן די בשמים, און באקן און שטעלן ארויף די ברויט אוי די טישן אינעם היכל, און צוויי מאל א טאג, ביים מקריב זיין דעם קרבן תמיד אויפ’ן גרויסן מזבח, בענטשן זיי די באזוכער מיט די דריי ברכות וואס זענען מקובל פון דורי דורות. די צווייטע אין ראנג זענען די לוויים, זיי זענען די וואס פירן די גשמיות’דיגע ווירטשאפט, זיי באוואכן דאס פלאץ, האלטן ארדענונג, און זינגען און שפילן די מזיק ביי די הייליגע עבודה. א וויכטיגע טייל פון די עבודה ווערט אויך געטון דורך די קדשות, זיי זענען די וואס וועבן די געצעלטן פאר דעם געטין אשרה, און זיי זענען משפיע השפעות פונעם געטין אשירה דורך זנות.

די באזוכער אינעם בית המקדש זענען פילצאליג, דאס רוב באזוכער קומען כדי צו מכפר זיין עבירות וואס זיי זענען ליידער באגאנגען, אנדערע קומען בשעת צרה צו פועל’ן א ישועה ביי וועלכע פון די געטער. איינער וואס האט א ליידער א קראנקן אין שטוב קומט אין בית המקדש מקריב זיין א קרבן פאר’ן בעל - דער גאט פון לעבן, אז איינער קען ליידער נישט האבן קיין קינדער קומט ער אפפערן א קרבן פאר אשירה - דאס געטין פון פרוכטבארקייט. און אז א גאט האט איינעם געהאלפן אין צייט פון נויט קומט ער אין בית המקדש און איז מקריב א קרבן תודה מיט פערציג ברויטן און שטעלט א גרויס סעודה פאר’ן עולם, דער עולם עסט און טרונקט, מ’האט פאן מיט די קדשות פון אשירה, און מ’גייט אהיים מיט פילע זעק השפעות טובות בגשמיות ורוחניות.

צווישן די פילע באזוכער זענען אויך דא פילע דערהויבענע אידן בעלי מדריגה וואס קומען שעפן רוח הקודש אינעם בית המקדש, זיי זענען מקריב עולות, פאררייכערן הייליגע גראזן, זינגען מיט פאר’דביקות’ט מיט די לוויים’ס הימלישע געזאנגען, און זיי נעמען זיך נבואה זאגן. דער עולם שטייט ארום און הערט אויס מיט פארכט די הייליגע דברי אלוקים חיים, אז ס’געפעלט דעם עולם וואס ער זאגט רופן אלע אויס מיט התפעלות אז דער איז אן איש אלוקים, מ’גייט צו בעטן ברכות, ס’גיסן זיך קוויטלעך מיט פדיונות, און ווען דער איש אלוקים איז געענדיגט מיט די הייליגע עבודה באגלייט מען איהם ארויס מיט הילכיגע געזאנגען “אשרי העם שככה לו אשרי העם שהוי”ה אלקיו!” ווי איז אבער ווען דער נביא זאגט זאכן וואס דעם עולם געפעלט נישט אזוי שטארק, דאן ווערט ער באטיטלט מיט’ן נאמען “משוגע’נער”, מ’באווארפט איהם מיט אתרוגים, און אז ער קומט צוריק נאכאמאל ווארפט מען איהם אריין אין טורמע אינעם חצר המטרה, און אז ער פארמאכט זיך נאכאלץ נישט דאס מויל הענגט מען איהם אינמיטן שטאט. (ירמיה כט,כו; לח,ו)

איבער אלעם שטייט דער כהן הגדול מאחיו, חלקיהו בן שלום, און פירט דאס גאנצע ווירטשאפט מיט געטליכע קלוגשאפט. ער דרייט זיך ארום אינעם בית מקדש מיט די פרעכטיגע געטליכע קליידער, און ענטפערט וויכטיגע שאלות פאר די באזוכער. איין זאך וואס קיינער ווייסט נישט איבער דעם חלקיהו הכהן, ער גלייבט נישט אין די גאנצע געטער דינעריי, איהם גייט די אלע געטער אן ווי די פאריעריגע שניי וואס איז למעשה נישט אנגעקומען, פון זיין זייט זאלן זיך די אלע געטער אפפוצן פון דאנעט, ער איז נאר דא פאר איין זאך, און דאס איז “געלט”, ווילאנג די נדבות פליסן אריין אין זיינע טיפע טאשן איז ער צופרידן. ער טוט די הייליגע עבודה מיט א געמאכטע ערנסטקייט, אבער נאר דאס געלט ליגט איהם פאר די אויגן. ס’איז ממש א פלא וויאזוי א מענטש קען זיך דרייען אין אזא הייליג פלאץ טאג און נאכט און נאכאלץ זיין פארנומען מיט אזעלכע נארישקייטן, זעהט אויס אז מ’ווערט צוגעוואוינט דערצו און דאס קעפל פארט ווייטער צו די נארישקייטן. דער חלקיהו הכהן איז אלץ פארנומען וואו ער קען נאכמער אנפילן זיינע טיפע טאשן, איין טאג בליצט איהם אויף א ממזריש געדאנק, ער דארף אבער דאס הילף פונעם קעניגליכען שרייבער, שפן הסופר. סתם אזוי אריינפאלן אין קעניג’ס פאלאץ אן קיין תירוץ וואלט באלד געווארפן א חשד טראכט ער, הגם ער איז ממש א בן בית אינעם קעניגליכן פאלאץ, אבער אויפ’ן גנב ברענט דאס היטל האט ער דאך מורא, אבער די געלעגנהייט שפעטיגט נישט צו קומען.

ויהי היום, שפן הסופר קלאפט אן אין חלקיהו’ס אפיס אינעם בית המקדש, וואס איז? אזויווי ס’איז אדורך א שווערע ווינטער מיט שניי זאווערוכעס און שטארקע ווינטן האט דער בית המקדש אנגעפאנגען צו ווייזן צייכענעס פון פארנאכלעסונג. די דאך פונעם היכל ליעקט און ס’רינט ארויף אויף די מנורות, די מיטעלסטע לעכט לעשן זיך טאקע נישט אויס בדרך נס, אבער די אנדערע לעכט לעשן זיך יא אויס צומאל, און דער קעניג פילט ווי ער פארלירט די הימלישע חכמה וואס די מנורות זענען משפיע. אויך איז דא לעצטנס א פארפעסטיגונג פון שימל און מייז אינעם קודש הקדשים און דער קעניג האטמורא פאר די שלום בית פון הוי"ה און אשירה, ווען זייער שלום בית טויג נישט איז אך און וויי, דאן רעגנט נישט, מ'פארלירט מלחמות, און דאס גאנצע לאנד פארט כאדאראם. בכלל איז שוין העכסט צייט צוצובויען נאך אפאר מזבחות פאר אפאר נייע געטער וואס זענען אריין אין סטייל לעצטנס, דער עולם פארלאנגט עס, און ס’וועט אריינברענגען מער נדבות אויך.

הכלל, חלקיהו הערט זיך איין צו שפן’ס ווערטער מיט א האלבן אויער, און גראדע די לעצטער פאר ווערטער האבן איהם געכאפט. “וואס זאגסטו? מער נדבות? איך האב פיל א בעסערן פלאן ווי אריינצוברענגען נדבות, אוי איז דאס א ממזר’יש פלאן! איך דארף אבער דיין פולע צוזאמענארבעט, און איך באשווער דיר דאס צו האלטן אין פולן געהיימניס, איך זאג דיר דו וועסט נישט ארויסגיין מיט ליידיגע טאשן פון דעם געשעפט.” שפן לייגט זיין האנט אונטער חלקיהו’ס דוכט און זאגט צו אז מליבא לפומא לא גליא, און חלקיהו הייבן אן פארלייגן זיין גראנדיעזן פלאן. “דו געדענקסט נאך ווען אונז האבן געלערנט אין חדר וועגן משה רבינו?” רופט זיך חלקיהו אן.

שפן: “אוודאי אזוי.”

חלקיהו: “דו געדענקסט אויך די מעשה אז פאר משה רבינו איז אוועק האט ער אפגעשריבן א ספר תורה און עס געגעבן פאר די כהנים?”

שפן: “זיכער געדענק איך.”

חלקיהו: “וואו איז דער ספר און וואס איז געשטאנען דארט ווייסטו?”

שפן: “ניין, איך כאפ נישט וואו אהין דו צילסט, קענסט שוין קומען צום ווארט?”

חלקיהו: “ווארט א מינוט, צושטייטלעך. וואס איז אויב איך זאג דיר אז איך האב געטראפן דעם ספר תורה אינעם קדשי קדשים אונטער די באלאטעס ביים איבערבויען, וואלסטו מיר געגלייבט?”

שפן: “כ’וואלט עס געקענט גלייבן, פארוואס נישט? כ’מיין ערגעץ דארף עס דאך צו זיין.”

חלקיהו: “דו האלטס אז אויב וואלט געשטאנען דארט שארפע זאכן וואס דער עולם האט נישט ליב וואלט זיי עס געגלייבט?”

שפן: “כ’מיין אז נישט, אבער דער קעניג איז א גרויסע תמים, ער וואלט זיכער אלעס געגלייבט”.

חלקיהו: און אויב ס’וואלט געשטאנען דארט עפעס וואס גייט קעגן אונזער מסורה פון דורי דורות, למשל אז מ’טאר נישט דינען קיין גאט נאר אינעם בית המקדש אין ירושלים, וואלט ער עס אויך געגלייבט?”

שפן: “דאס וואלט ער זיכער געגלייבט, ער קען דאך נאר פארדינען דערפו, יעדער וועט מוזן קומען צו זיין בית מקדש, די נדבות וועלן זיך טאפלען אין הימל אריין און ער וועט שוין נישט דארפ’ן אזויפיל פאנדרעיזן דערפאר."

חלקיהו: “מורא’דיג! מער פון דעם דארף איך נישט, אז דער קעניג וועט גלייבן איז שוין גוט, ער וועט שוין זיכער מאכן אז אאאללעע זאלן גלייבן, ווער נישט וועט זיין מיט א קאפ קערצער, חחחחח."

שפן: “קענסט שוין קומען צום ווארט? האסטו טאקע געטראפן דעם ספר תורה? וואס האסטו געזעהן שטיין דארט?”

חלקיהו: “וואס פארשטייסטו נישט, דו ביזט דאך א סופר, א שרייבער, דו שרייב אפ א גאנצע ספר כאילו משה רבינו האט עס געשריבן, זאלסט איבערקייען נאכאמאל און נאכאמאל אז מ’טאר נישט דינען קיין אנדערע געטער אויסער הוי”ה און אז ער רוהט נאר אין איין פלאץ און דאס איז שלמה המלך’ס טעמפל אין ירושלים, צום סוף וועסטו אויך צולייגן טויטע קללות וואס ס’וועט געשעהן אויב מ’פאלגט נישט, עס צו מאכן אויסקוקן מער אויטענטיש וועסטו צולייגן מנהגים, מעשה’לעך, און סתם קרישקעלעך וואס יעדער ווייסט, און דאס געלט וועט זיך נעמען פליסן, וואס זאגסטו נישט צו אזא פלאן?”

שפן: “הער אויס, איך האב באמת מורא פון אזא פלאן, כ’האב מורא אז די געטער וועלן זיך נוקם זיין אין מיר”

חלקיהו: “ביזטו פארנארט? דו גלייבסט דען אין די אלע זאכן? קוק נאר אן, דא האסטו א שטיקל פלייש פון א קרבן עולה, כ’על עס עסן אינעם קדשי קדשים אן א קאפל און גארנישט וועט נישט געשעהן!”

שפן טראכט צו זיך: “איך ציטער פשוט נאר פון טראכטן פון זיך פארטשעפען מיט די געטער, אבער אז אפילו די כהן גדול אליינס גלייבט נישט אין די אלע זאכן, וואס זאל איך שוין טראכטן? אם בארזים נפלה שלהבת, מה יענו אזובי הקיר?”

נאכ’ן שטיין אזוי פארטראכט אפאר מינוט גיבט זיך שפן א רוף אן: “ווייסטו וואס? פאר ארבע מאות שקל כסף עובר לסוחר ערלעדיג איך עס דיר.”,

“געוואלדיג” - רופט זיך חלקיהו אן - "שוין זיך נעמען צום שרייבן, מ’טאר קיין צייט פארלירן."

שפן גייט אהיים אינגאנצן צוטראגן און פארלוירן, האלב פון זיין אמונה האט ער שוין פארלוירן פון די דברי כפירה וואס ער האט זיך דא אנגעהערט, און נאך פון חלקיהו הכהן אליינס?! אין וויסטן חלום וואלט דאס איהם נישט איינגעפאלן. ער קומט אן אהיים און זיין ווייב קומט איהם אנטקעגן מיט שמאלציגע שסועה ראוסט (דברים יד,ז), ער פארשטאפט זיך גלייך דאס נאז, ער קען נישט ליידן אפילו די שמעק דערפון, פונקט היינט האט זי געמוזט דאס מאכן? די טאג היינט גייט פון שלעכט צו ערגער, ער ווייסט אבער שוין איין זאך וואס גייט זיכער אריין אינעם נייעם ספר. ער זאגט פאר זיין ווייב אז ער פילט זיך נישט גוט, ער האט מורא אז איינער פון טשיינע האט געגעסן א פלעדערמויז און אריבערגעברענגט אפאר מחלות, ער טראכט אפשר דאס אויך אריינלייגן אין ספר, פארוואס נישט? פלעדערמויזן זענען סתם אזוי עקלדיגע באשעפענישן, זיי וואוינען אין היילן, זיכער האבן זיי דארט צוטון מיט די שדים און רוחות. ער פארשפארט זיך אין ציממער, פאררייכערט אביסל חשיש, ס’גייט נישט דורך קיין פאר מינוט און ער חלומ’ט שוין פון משה רבינו, געטשקעס, שסועה און פלעדערמויז פלייש און סתם זאכן וואס ער קען נישט ליידן. ער טראכט צו זיך, אויב שוין יא, זאל מען שוין מאכן א מצווה אז יעדער מוז קומען יעדן יום טוב צו שלמה המלך’ס בית מקדש אין ירושלים, ס’עט אריינברענגען נאך געלט, פאר דעם געדאנק אליינס קען ער שוין פארלאנגען נאך אפאר ככרות זהב פון דעם חלקיהו’ן, אזוי פאלט איהם איין נאך און נאך געדאנקען, ער זעהט שוין משה רבינו האלטן דרשות, וואו פונקטליך ווייסט ער נישט צו זאגן, ערגעץ בין תופל ולבן וחצרות ודי זהב. ענדליך ענדליך אינמיטן די נאכט ניכטערט ער זיך אויס פון דעם קאנאביס, שטייט פונקט אויף צו תיקון חצות, צינדט אן א ליכטל שטילערהייט, גייט זיך אין א ווינקל אז קיינער זאל זיך נישט דערוועקן, און נעמט זיך אראפשרייבן זיינע חלומות ביז אינדערפרי.

און אזוי האט שפן געטון נאכט נאך נאכט, גערייכערט חשיש צו העלפן טרייבן דעם דמיון, און געווען אויף א האלבע נאכט אראפשרייבענדיג זיינע דמיונות, נאך צוויי וואכן האט ער שוין געהאט א דיקן ספר אין די האנט, די איבעריגע צוויי וואכן האט ער זיך אפגעגעבן מיט’ן מסדר זיין די כלומפרשטע דרשות, איבערשרייבן, צולייגן און אראפנעמען וואו ס’פעלט זיך אויס. צום סוף האט ער טאקע צוגעלייגט נישט נאר איין פרשה פון קללות, וואו ער קען האט ער אריינגעשמוגלט נאך און נאך קללות! פארוואס נישט? זאל זיין! זאל זיך קיינער נישט וואגן צו גיין אין אן אנדערן בית מקדש, צו קללות טויג ער זייער גוט, נאכדערצו אז זינט זיין שמועס מיט חלקיהו’ן איז ער נישט אין דאס בעסטע גוסטע, זיין גאנצע אויפרעגונג אויף דעם פארפוילטן טו-פעיסער חלקיהו האט ער אויסגעגעבן אין די קללות. שפן האט אבער איין פראבלעם, שעלטן קען ער טאקע זייער גוט, מ’דארף דאך אבער ענדיגן אויף א גוטן טאן, ס’פאלט איהם אבער איין א גוטן בייפאל. יום טוב ווען דער עולם קומט זיך צאם אין בית המקדש, בהתאסף ראשי עם יחד שבטי ישראל, ס’איז א פרייליכע מצב, און פאר מ’געזעגנט זיך זינגט מען דארט א גאנצע שירה פון ברכות. מ’וועט דאס נעמען, עס אביסל ארומדרייען כאילו משה רבינו זאגט עס און מיט דעם ענדיגן דעם ספר.

און אזוי איז אריבער א חודש צייט, צום חודש קלאפט שפן אריין צו חלקיהו’נען אין אפיס מיט’ן ספר אין האנט, חלקיהו ליינט עס דורך שטייטערהייט פון דעקל צו דעקל און גיבט זיין הסכמה דערצו. נאר איין שאלה בלייבט, וואסערע נאמען וועט מען געבן דעם ספר? שפן טראכט אז אפשר די נאמען “דברים” וואלט געווען א גוטע נאמען פאר דעם ספר, וואס ליגט שוין אין דעם ספר? סתם צאמגעווארפן ווערטער רעטאריק מיט קללות, סתם דברים. חלקיהו האט מורא אז דער עולם וועט כאפן די ליגן, אבער שפן בארואיג איהם אז ער פלאנט נאר ארויסצוקומען מיט דעם נאמען נאכדעם וואס דער עולם וועט שוין גלייבן דערין, איינמאל מ’וועט גלייבן וועט מען שוין נישט צופיל אריינטראכטן אין די משמעות פונעם נאמען, זאל כאטש בלייבן א זכר פאר די קומענדיגע דורות איבער די מקור פונעם ספר. חלקיהו שטימט צו בלית ברירה ווייל מיט קיין אנדערן נאמען האט ער נישט געקענט אויפקומען, און שפן גייט צום קעניג פרעזענטירן דעם ספר וואס “חלקיהו האט געטראפן”.

וואספארא שטורעם דעם נייע אנטדעקטן ספר האט אנגעמאכט אין לאנד דארף איך אייך נישט פארציילן, ס’איז כמעט געווען ווי דעם זוהר הקדוש און דעם בוך פון מארמאן בשעתם. האבנדיג דעם קאפ אויפ’ן פלאץ האט שפן גלייך אויפגעמישט צו די טויטע קללות ביים ענדע ספר, “יוֹלֵךְ הוי”ה אֹתְךָ וְאֶת מַלְכְּךָ אֲשֶׁר תָּקִים עָלֶיךָ אֶל גּוֹי אֲשֶׁר לֹא יָדַעְתָּ אַתָּה וַאֲבֹתֶיךָ”, האט ער אויסגעשריגן מיט א ציטערנדיגע שטימע. הערנדיגט די ווערטער איז דעם קעניג באפאלן א פחד און א שרעק, ער האט פשוט געציטערט פאר זיין אייגן לעבן, שנעל האט ער צאמגערופן א מיטינג פון זיינע ראטגעבער, חלקיהו, שפן, שפנ’ס זוהן אחיקם, עכבור בן מכיה, און זיין חשוב’סטע קענכט עשיה וואס מ’טוט דא. אחיקם, עכבור, און עשיה האבן גלייך געהאט ספיקות אין דאס גאנץ געשעפט, ס’קען נישט זיין, האבן זיין גע’טענה’ט, אז ס’זאל נאר זיין איין קאפי פון דעם ספר, ס’זאל ליגן באהאלטן פאר הונדערטער יארן, און פונקט חלקיהו, וואס ער איז דער וואס וועט דאס מערסטע פארדינען פון דעם גאנצן געשעפט זאל עס טרעפן, ס’איז פשוט נישט מסתבר. זעענדיג אבער אז דער קעניג קען זיך נישט בארואיגן איז מען געקומען צו א פשרה אז מ’וועט גיין פרעגן חולדה הנביאה צו מ’דארף עס גלייבן און וואס מ’קען טון אז די קללות זאלן נישט מקוים ווערן.

פרעגט די גמרא: פארוואס זענען זיי פונקט געגאנגען צו חולדה, ירמיהו הנביא איז דאך געווען די גרעסטע נביא אין יענע צייטן, פארוואס פונקט זענען זיין געגאנגען צו עפעס א פרוי וואס מ’האט קיינמאל בעפאר נישט געהערט פון איר? (מגילה יד:) ענטפערט די גמרא, אז חלקיהו און שפן האבן זיך געפארכט אז ירמיהו וועט דערשמעקן די שפיצל, זענען זיי געגאנגען צו א פרוי ווייל פרויען זענען מער גאליבל. נאך א תירוץ ענטפערט די גמרא, אז פארקערט, אחיקם עכבור און עשיה האבן חושד געווען אז חלקיהו און שפן האבן דאס אונטערגעשטעלט, און זיי האבן מורא געהאט אז אפשר איז ירמיה אויך אונטערגעקויפט מיטצושפילן, זענען זיי דווקא געגאנגען צו עפעס אן אומבאוואוסטע פרוי וואס האט זיכער נישט קיין שייכות מיט די גאנצע זאך. א דריטע תירוץ ענטפערט די גמרא, אז ירמיהו האט געשפירט ברוח הקודש אז די געטער זענען אין א סכנה איז ער געגאנגען צוריקברענגען די עשרת השבטים אז זיי זאלן מחזק זיין די געצנדינעריי, איז וויבאלד ער איז נישט געווען אין לאנד זענען זיי געגאנגען צו זיין קוזינע חולדה.

הכלל, די דעלגאציע גייט צו חולדה, נישט נאר וואס זי באשטעטיגט די קללות, זי האט נאך צוגעלייגט אייגענע אויך, אבער איין זאך האט זי יא צוגעלייגט אז דאס וואס שטייט אינעם ספר אז מ’וועט נעמען דעם קעניג אין געפענגעניש וועט נישט געשעהן צו יאשיהו וויבאלד ער האט תשובה געטוהן מיט’ן גאנצן הארץ. די דעלעגאציע קומט צוריק צום קעניג און גיבט איהם איבער די רייד פון חולדה הנביאה.

הערנדיג אז חולדה איז אויך מסכים צו די קללות האט זיך דער קעניג גענומען צום עבודה צו מקיים זיין וואס שטייט אינעם ספר אין אויסראטן אלע געצנדינעריי פון לאנד. ער איז אריין אינעם הייליגן בית המקדש, ארויסגעשלעפט אלע געטשקעס און שטאטוען און פארברענט. דעם ארון האט ער זיך נישט געטרויעט צו פארברענען האט ער דאס באהאלטן, ס’זאל נישט בלייבן קיין זכר פון די אלע געטער. ער איז ארויף אויפ’ן דאך פונעם בית המקדש און צובראכן אלע פריוואטע מזבחות פון די געטער, ער האט צושטויסן אלע געצעלטן פונעם אשירה, און פארשיקט אלע אירע קדשות, אזש דער הייליגער בית המקדש איז פארבליבן פוסט און וויסט. קוים איין מזבח האט מען איבערגעלאזט פאר הוי”ה, אבער זיינע פסלים האט מען אויך פארברענט. דערנאך איז דער קעניג אליינס ארומגעפארן פון שטאט צו שטאט, פון איין בית מקדש צום צווייטן, איינגעווארפן און פארברענט.

מ’דארף קיינעם נישט מסביר זיין וואספארא חרון אף די אלע מעשים פון יאשיהו האבן אנגעמאכט צווישן די געטער אין שפיץ פון הוי”ה, ער האט נעבעך געמיינט גוטס אבער די שאדן איז געטוהן געווארן. צוועלף יאר שפעטער איז יאשיהו געגאנגען באזוכן פרעה נכה און יענער האט איהם דערמארדעט.

וּמִן אָז חָדַלְנוּ לְקַטֵּר לִמְלֶכֶת הַשָּׁמַיִם וְהַסֵּךְ לָהּ נְסָכִים חָסַרְנוּ כֹל וּבַחֶרֶב וּבָרָעָב תָּמְנוּ (ירמיה מד, יח), פון דארט און ווייטער איז אלעס געגאנגען מיט’ן פיטום אראפ, יא, ס’זענען נאך געווען אידן בעלי מסירות נפש וואס האבן זיך ווייטער מוסר נפש געווען פאר די געצנדינעריי באהאלטנדיג די געטשקעס אונטער’ן שוועל פון טיר, און רוב שפעטערדיגע קעניגן האבן שוין איינגעזעהן דעם טעות, אבער די שאדן איז שוין געטוהן געווארן, מ’האט שוין נישט געהאט די השפעות טובות און שמירה פון די געטער. דריי חדשים נאך יאשיהו’ס טויט איז פרעה נכה ארויף אויף ירושלים און איר איינגענומען, נעמענדיג יאשיהו’ס זוהן אין געפענגעניש אין שטעלנדיג א פאפעט סטעיט אויף זיין פלאץ. מיטאמאל האבן אנגעפאנגען ארויסקומען נביאים מיט שווארצע נביאות, קיינער האט זיי נישט געוואלט גלייבן אבער צום סוף האבן די געטער זיך ביטער נוקם געווען. נבוכדנצר דער קעניג פון בבל איז ארויף אויף ירושלים, פארברענט דעם בית המקדש, און אויסגעהארגעט מאסן אידן. ער האט געשטעלט גדליה בן אחיקם צו פירן די אידן, אבער דאס האט זיך אויך נישט אויסגעארבעט און נאך א געלונגענעם אטענטאט אויף איהם איז דאס גאנצע לאנד אריינגעפאלן אין כאאס, טויזענטער אידן האבן גענומען דעם וואנדער שטעקן אין האנט, זיך געזעגנט פון זייער באליבט לאנד וואו זיי האבן געוואוינט פאר טויזענטער יארן, און געגאנגען אין גלות אריין. מ’האט טאקע פרובירט שפעטער איבערצובויען דעם בית המקדש, אבער וויבאלד די מ’האט נישט צוריקגעברענגט די פסלים מיט די כרובים האט עס נישט געהאט קיין שום השראת השכינה, פון א רוחניות'דיגן שטאנדפונקט איז עס געווען כמעט א טויטע זאך, אזא ביטערן טעם האט עס געהאט אז די אידן וואס האבן נאך געדענקט דעם ערשטן בית מקדש האבן פשוט געוויינט ווען זיי האבן עס געזעהן.

אזויווי די חכמים און נביאים האבן דעמאלטס געזעהן אז מ’האט זיך דא טיעף פארפאטשקעט מיט דעם הוי”ה און זיין חבריא און מ’קען זייער צארן נישט אפשטעלן, זיי וועלן ווארשיינדליך אונז קיינמאל נישט מוחל זיין אויף דעם וואס אונז האבן חרוב געמאכט זייערע טעמפלען און אויסגעראטן זייער דירה בתחתונים, זענען זיי געגאנגען זוכן א צווייטע רעליגיע וואו מ’קען אנפאנגען פון פריש א נייע קשר, און אזויווי זאראאסטריאוניזם איז דאן געווען פארשפרייט אין בבל וואו זיי זענען פארטריבן געווארן האבן זיי אנגעפאנגען דאס צו פראקטיצירן. ס’איז טאקע נישט געגאנגען פון איין טאג אויפ’ן צווייטן, מסורה קען מען נישט ארויסרייסן אזוי פלוצלונג, ס’איז געווען א צושטייטליכע דורכגאנג וואס האט געדויערט הונדערטער יארן ביז מ’האט גאנץ זאראאסטריאוניזם געקענט פארטייטשן אז ס’זאל שטימען מיט תורת הוי”ה, אבער היינטיגע צייטן איז אנגענומען ביי די היסטאריקער אז די אידישקייט פון גמרא, אדער “rabbinic Judaism” ווי זיי רופן עס איז מער ווייניגער זאראאסטריאוניזם. ביז היינט וואגן זיך נישט גאטספארכטיגע אידן ארויסצוזאגן הוי”ה’ס נאמען אז ער זאל חס ושלום נישט קענען האבן קיין שליטה אויף אונז, אויף אזוי ווייט אז היינטיגע צייטן ווייסט מען ניטאמאל וויאזוי עס ריכטיג ארויסצוזאגן, און איז דען נישט טאקע בעסער אזוי?

Usually i love your articles this time you are disrespectful to my GD I feel that I had to say a מחאה how you guys call .
One should not describe the כרובים in such a manner
It's this week's פרשה so it's the right time to make a מחאה!

[yesiknow]

In general I am reading your articles and I love it, in this case in my opinion you are entering a danger zone one should not use the GD of the universe for jokes or to for his agenda, for your own safety please take it of. Thank yoy

דו קוואוטסט די גאנצע ארטיקל און דו ווילסט ער זאל עס אראפנעמען?

one should not use the GD of the universe

ביידעוועי, וואס מיינט "דזי די"? און ווער זאגט אז די יוניווערס פון וואס רביה''ק רעדט האט א "דזי די"?

The only options to respond to his article is to quote it.

GD is the בורא עולם the rest of your questions I can't answer..