איך האב איהם געזאגט אזוי:
דער חסידות פון ר׳ משה שפירא שטערט שוין. אין אוצה"ח פלוידערט מען נאכאנאנד, זיי טראפקען פוסטע טרערען אן קיין ווארט תוכן. וואס זענען געווען זיין אויסנאמליכקייטען וואס אנדערע האבען נישט אזוי געגליכענט? ווער האט נישט געהאלטען פון איהם? פארוואס האט הרב שך איהם געוואלט באזייטיגען?
איך געדענק פון יארען צוריק. יעדער איינער וואס האט זיך געוואלט האלטען קלוגער ווי א צווייטען, האט זיך אנגעהאנגען אין איהם. נישט קענענדיג די ערשטע א׳ פון די סוגיות וואס ער רעדט. איך ווייס נישט וואס ער איז געווען, אבער זיין שפיץ תלמיד ***** ******* קען איך גוט....
איך האב איהם צוויי מאל געהערט לייוו בהלכה, איין מאל אין חזקת הבתים און איין מאל אין דער סוגיא פון מצמצם אין סנהדרין. א טשיקאווע דרך הלימוד. איך האב איהם נאר איין מאל געהערט לייוו אין אגדה.
מיין פראבלעם איז, ער מאכט אן אנשטעל אז אגדה איז ווי הלכה, מיט יסודות חשבונות, קשיא׳ס און תירוצים, און ס׳דארף שטימען. ס׳איז נישט אבי געזאגט און פארענטפערט א מדרש פליאה מיט א דריי פונ׳ם גראבען פינגער. פיין. למעשה אבער גייט מען אהין נישט וויסענדיג די יסודות. קען זיין ער האט עס אויסגע׳ארבעט, אבער פאר מיר, און אלע וואס איך האב געקענט פון זיין מענטשען, איז עס געווען בלויז ווערטלעך, אן א יסוד. ס׳האט אונז קיינער נישט אויסגעלערנט די יסודות וויאזוי אנצופאנגען די סוגיא.
ס׳איז נישט קיין ביקורת אויף איהם, מער אויף די ׳ר׳ משה שפירא׳ ערשיינונג.
האט ריכטיג גע'ענטפערט:
און איך בין מהרהר ווער ס'האט איהם געלערנט די יסודות. פון זיין טאן איז שטארק ניכר אז ער איז זעלבסט איבערצייגט אז זיין מהלך איז עקסלוסיוו דער איינציגסטע מהלך.
די טאן אויף דעם אופן הערט מען ניטאמאל ביי רב הוטנער.
דא האב איך גע'ענטפערט:
דאס האב איך אויך באמערקט. דאס שטערט מיר אבער נישט. אז ער קען טאקע, זאל זיין אזוי.
די גר"א אידען האבען געווענדליך אזא זעלבסט זיכערקייט
זיי לערנען נאר געוויסע קבלה ספרים, שפעטען אין אנדערע גאנגען אלס פארוואסערט
וויבאלד איך רעד פון זאכען וואס איך ווייס נישט, קען זיין זיי זענען גערעכט
האט ער געזאגט:
גענוג מאל זאגט ער פשטים אין מדרש וואס האט גארנישט צוטוהן מיט קבלה מבית מדרשו של הגר"א וכדו', נאר פשוט שיינע געדאנקען, אפילו דארט זעהט מען איבערגעטריבענע זעלבסטזיכערקייט.
ר' ישראל אליהו וויינטרויב פלעגט אויך אזוי רעדן?
האב איך געזאגט:
דוכט זיך אז יא
ער איז מער א ר׳ חיים ברלין תלמיד געווען טאקע
איך וואלט געוואלט האבען א מהלך אין אגדה טאקע. ר׳ יצחק לעבאוויטש האט לעצטענס געזאגט א שיעור אין לעיקוואוד, און ער האט שטארק אפגעלערנט די רמב"נ׳ס אין בראשית מיט א פארשטאנד און א קלארקייט. איך וואלט זייער געוואלט אזוי זיך אריינטוהן אין די עניינים, נאר מיר האבען נישט קיין חינוך דערצו. וויאזוי הייבט מען אן? מ׳דארף קודם לערנען גאנץ נ"ך?
טאקע א שאד אויף ר׳ יצחק אז ער איז אזוי באשעפטיגט מיט קנאות'ן. זיין תורה איז געזונט און ער וואלט עס געקענט מאכען פאר דער עיקר און די קנאות בלויז א טפל
האט ריכטיג געזאגט:
איך ווייס אויך נישט, איך פלעג אויך זוכן ביז איך האב געלייענט הרב קורמן און ער האט מיר זייער אפגעקיהלט דערפון, לויט ווי ער איז מסביר - און זיינע מקורות זענען נישט שלעכט - איז די גאנצע אגדות חז"ל ממש א דיעבד מצדם.
לגבי שפעטערע ספרי מחשבה איז דאס טאקע יא מיט מהלכים.
האב איך צוריק גע'ענטפערט:
ווער איז הרב קורמן?
׳כמיין, די זעלבע ראשונים מיט וועמען מיר גייען להלכה, נעמען אגדה גאנץ ערנסט, רמב"ן רשב"א ר"ן רמב"ם
קוק אין הקדמה צו מורה ווי ער איז מסביר דער פסטק ׳תפוחי זהב במשכיות כסף׳. ער האט עס נישט געזען אלס בדיעבד
האט ער געזאגט:
א ודאי איז עס נישט קיין וויצן, און א ודאי איז עס אמת'ע פשטים, ער טענה'ט נאר אז היות די גאנצע עסק דערין האט זיך אנגעהויבן בדיעבד צו מושך זיין לבבות, איז פאלש צו זוכן א "מהלך" דערין, יעדע תנא אדער אמורא האט אויסגעשטעלט זיין דרוש מיט זיין געשמאק גארנישט אנדערש ווי מ'זאגט א דרשה היינט.
ועיין בספר ויכוח הרמב"ן.
האב איך געזאגט:
דער ספר ויכוח זאגט נאר אז מדרש רבה איז א דעת יחיד, אבער א דעת איז עס. ער האט עכט אזוי געהאלטען. נאר מיר דארפען עס נישט אננעמען אלס מער ווי א דעת יחיד.
אינטרעסאנט, דער ספר הויכוח איז קלאר געשריבען פאר א מטרה צדדית. און דאס זאל זיין א ראיה אז אגדות חז"ל זענען נאר פאר א מטרה און ווייניגער וויכטיג? א קאלעכדיגע סברא!
האט ער געזאגט:
ניין, ער נוצט דוכט זיך נישט דעם ויכוח. איך האב עס צוגעברענגט אלץ תגובה צו דיין טענה וכו'
איך האב נישט דעם ספר הויכוח יעצט פאר מיר, איך רעד פון אן אנדערע שטיקל וואו ער איז מסביר אז די תורה האט 3 חלקים תושב"כ תושבע"פ און אגדתא עיי"ש. דאס האב איך צוגעברענגט בנוגע וואס דו האסט געשריבן וועגן די בליק פון די ראשונים אויף אגדות חז"ל. מען קען אפשר טענה'ן אז דאס איז בלויז לצורך הויכוח, אבער אויב מ'זאל אנעמען כפשוטו פארענטפערט עס א סך.
דערנאך האט ער צוגעצייכענט פון דער תגובה:
איך גיי דא מעתיק זיין א זיסע צודרייטע תגובה פון אוצר החכמה בעפאר עס ווערט פארמעקט
רצוני להציע משהו, אשר כמדומה פוספס כאן באשכול, מצד חוסר הגיוון שבין תלמידי הגר"מ. [עד כדי שבפרטי קמו לנגדי למחות, והגדיל אחד להתעלות על עצמו לקללני ולחרפני למען כבוד רבו (איזה תלמיד!)]
אני למדתי בבריסק כמה שנים טובות על שלחנו של הגרא"י הלוי, ואני מכיר מבפנים היטב היטב שיטות בריסק והסתכלותה, וממילא אני גם מסוגל לזהות את גווני הבריסק, בין האישיות הרבגווני של הגר"מ, לעומת זה כמדומה לומר שרוב התלמידים כאן לא דרכו על מפתן בריסק. [גם יש לדעת שבבריסק גופא לא כ"א שוה, יש שישים אחוז שבאים לשם מצד מוסד, מקום, ע"פ אבותיהם, לימוד קדשים וכדומה. עוד שלשים אחוז שהם בעמדת המתנה לשמוע בדיחה טובה מידי חודשיים, ורק עשר אחוז שטורח עצמם להבין ההליכות מנהגים שיטות והשקפות].
ובכן כל מה שאמר הגר"מ בקלטת קבלו דעתי הוא כסף קטן למה שקורה בבריסק, כל מי שחי שם את החומש שיעור וכו', יודע היטב שכולם עפים שם, זה לא נוסח הגרד"ל שישב ויטחון עם היעב"ץ הוא בר פלוגתא עם החוות יאיר לדוגמא, אבל כל מי שהיה חי מזמן הגר"ח ולמטה מקבל שם מנה הגונה ופרשנות ברורה, כולל המשנ"ב ובן בנו של ק"ו החזו"א, ולפעמים מגיעים הדברים עד כדי בני דורו של הבית הלוי, שם הכל כשר, ובן ונכד הישר בעיניו ידבר.
כל מי שכאן ולמד בבריסק, יזכור לבטח מוצ"ש ויצא כל שנה, הסיפור עם החפץ חיים והמעטריקע, ואיך שמחקים את החפץ חיים בפסוק הבנות בנותי והבנים בני, יצויין החיקוי עובר דור דור, כי הגרא"י וגם אביו לא פגשו את החפץ חיים [למיטב ידיעתי], וכוונת החיקוי ברורה למי ששמע, וכן יעיד ע"ז מי ששמע השיעור על יחסי הגדלות שבין הגר"ח לר' לייזער טעלזער, ועוד ועוד, ואטו כי רוכלא. [אם יש כאן זקנים יותר בודאי יזכרו השיעור בו קם תלמיד אחד והטיח כנגד, והגראי"ס יצא מהחדר בזעף, ובכן על מה דיבר קודם שיצא....]. ומי בבריסק לא שמע הביטוי משנה ברורה איז געמאכט געווארען פאר גרים און בעלי תשובה. וכבר הזכירו בחד דוכתא באתרא הדין בשם נכדי בריסק, שגליונות חזו"א הוא כמו רב הונגרי שמשיג על הגר"ח, ועוד ועוד.
הרב איש ספר טען שגם בבריסק לא מדברים כך, עד כמה שידוע לי, הוא גם למד בבריסק, אבל אצל הגרמ"ד אשר בעגה ישיבת הגראיס אין לו עם בריסק ולא כלום. והן אמת היא אשר אצל הגרמ"ד לא הסכילו לדבר כן, ולמען האמת אף אינם יודעים אפילו לדבר כן. אבל אצל הגראיס, לא רק שדיברו כן, חשבוהו כמעט למצוה, ולא היה סיבה להתפאק בכזה ובכיו"ב.
ועתה להגר"מ, אני הסתובבתי ג"כ אצלו, אם כי לא הרבה, אבל מספיק בכדי לעמוד קצת על קנקנו, ולכן איני מתיימר בדברינו להתווכח עם תלמידים אשר טעם זקנים בהם, אבל להציע ממבטי אציע, הגר"מ בעיקרו היה עולם המחשבה והמהר"ל, ומייחסים חלק הקפידא – וקרוב לכעס שלו לאיזה מין הדר קעלמאי או סלובודקאי, אבל זקני קעלם וסלובודקה לא היו כן, גם הרב הוטנר לא היה כן, תקיפות הדעת כן, אבל זעף וקפדנות לא, ואצל הגר"מ הזעף הזה נבע ממקום טהור, וכמדומה שכל מי שדרך בבריסק, מזהה בו הרבה מגווני הגראי"ס, אמנם הגראי"ס הוא בעיקרו רציני כלפי חוץ, וכלפי פנים הוא אוהב להתבדח ולצחוק ולהנות משיחה טובה, שבזה הגר"מ היה קצה ההיפך, אבל גם הגראי"ס לכאו' שינה בזה מהגרי"ז, ואילו הגר"מ הוא יותר קרוב למה שסיפרו לנו אבותינו על הגרי"ז, הרצינות התהומית, הקרוב לקפידא וכעס, זה שהוא לא נגרר איתך, אלא תמיד עמד במקומו ועל דעתו המלאה, וסחב אותך למגרש שלו, ולא להיפך, כל אלו המאפיינים שבאישיותו הפשוטה והגלויה היו בריסק.
הגר"מ אף שהיה רוכב בערבות, ומסתובב בשמים, היינו בדיבורו וברעיונותיו, ובזה לא היה מי שהתרחק מבריסק כמוהו, ודלא כאריך לעיל. אבל בחלק המעשי שלו, בחלק הגישה לחיי היום יום היו בו גוונים רבים של בריסק. [אפילו קח את לייבל אחי הגראי"ס והשווה, ותמצא שוויון]. והוא אחז מזה, כי הוא גם שלח את הבנים שלו לבריסק, [אך הם לא יצאו אפילו קרובים למהלך הזה].
וזה לא רק באופי, גם בהרבה שיוך מגזרי, וגם בהבנת דברים פשוטים, לא ענינים שבשמים, אלא התייחסות לגדולים וכל הדברים של בן תורה פשוט, בזה היה דבוק בסגנון ובדרך בריסק, והוא הבין סוג הלמדנות של הגרי"ז שחודר לדין, [כידוע היה אהוב על ר' משה לחזור על המשפט, 'זה דין' 'יש כאן דין' וכו']. והוא באמת לא הבין מהיכן הגיע החזו"א, והוא אפילו לעג לצורת החדירה של החזו"א לתוך ענין, [וכמדומה שהגר"מ הרגיש הקבלה מסויימת בין דרך שלו במחשבה לדרך בריסק בנגלה, בזה שהוא חודר ישר ותופס את הדין השרשי והמרכזי של הענין, ונותן לכל המסביב ליפול].
סיפרתי לעיל על שלקח ספר והרחיקו באומרו 'בני ברק' בזעף, הלא זהו עיקרי הדברים, אין הכוונה נגד האברך בעל המחבר, אלא נגד השיטה, נגד הגישה, ונגד כל מה שהשתלשל מהחזו"א, והחזו"א עצמו.
ולכן לענ"ד כל התלמידים כאן שחונכו בחברון וכדומה, והם אברכים עדיני נפש ומבקשי השם בלי כל המערכת הבריסקאית, וחונכו על האבסלוטית של החזו"א נזעקים ומתרצים איך מדבר כך, ולכן מתרצים שהוא עצמו חזר בו, או שהיה פליטת פה, וכדומה. אבל סליחה שאני אומר, 'לא עמדתם על דעת רבכם', כל מי שהגיע מבריסק ראה את זה עשרות פעמים אצלו, והבין הבנה שלימה מהיכן הוא בא ולהיכן הוא חודר, וזה היתה שיטה מרכזית בדעתו ובחייו. ואמנם גם הוא הכיר קהל השומעים שלו שהם לא מבריסק אלא מחברון וכדומה וידע שאין צורך להלעיטם בכאלו דברים וגם לא יבוא לברכה ולתועלת, ולכן באמת לא בזה חינך הציבור שלו, ולא בזה היה מוצא סיבה להרחיב, ועדיף היה לו לפטור 'פליטת פה', 'זקנתי' וכו'.
ואני שכן הבנתי מהיכן בא ומה רצה, לא באתי להתווכח ולהתקומם מעצם הנוסח, אלא הנכונות העובדתית, ולכן כתבתי מה שכתבתי, אבל מי שחושב שזה אינו מכבד את הגר"מ, לענ"ד לא הבינו, זה מכבדו וזה שיטתו, וראוי להתבונן בו ולהבינו. והלוואי היה עולה לכאן תלמיד תקיף וחד כמוהו לעמוד מאחורי הדברים.
[והאמת היה ראוי לשאול את קבוצת האמריקאים-הבריסקאים בכולל, כגון בני וחתני ר' זבולון ושאר האמריקאים המחודדים שם, אשר למיטב ידיעתי לא נמשכו כ"כ אחרי הגר"מ מצד היותם מכירים ורואים בו המשך סגנון בריסק, אשר כידוע כל מי שעוזב שם, גם במידת מה עוזב השיטה והסגנון ההשקפתי].
איך האב זייער הנאה געהאט אז מ'האט עפעס אזוי געשריבען, און אי האב גע'ענטפערט:
זייער גוט. מ׳האט אויסגעמעקט?
ער שרייבט א מיינונג, נישט סתם טרערען. איך ווייס נישט צו ער איז גערעכט, אבער שרייבען שרייבט ער פיין
האט ער גע'ענטפערט:
דערווייל נישט. אבל העתקתי מחשש שימחק.
האב איך ווידער געפרעגט:
איך האב דארט נישט גוט מיטגעהאלטען, ובפרט אין די פארשידענע וויכוחים. איינער האט דארט גוט געשריבען, אז מ׳דארף זיך נישט שרעקען פון די וואס זאגען אז מ׳האט געדארפט פארשטייען וואס טוט זיך איידער מ׳קען עפעס זאגען. יענער האט אריינגעגעבען אז יעדער איינער קען זיך זעצען לערנען און קיינער זאל דיר (און זיך) נישט איינרעדען אז מ׳דארף צוערשט צאלען מעמבערשיפ
האט ער גע'ענטפערט:
טאקע גוט, אבער פון די ווערטשאפט ביי ר' משה מיט די פארמאכטע חבורות און קפידות אויף דער וואס האט מפרסם געווען וכו' קוקט אויס אז ער אליין האט יא אזוי געהאלטן.
האב איך צוגעלייגט:
זאל זיין. דאס איז זיכער אז לאחר פטירתו דארף מען עס עוקר זיין. אנישט וועט מען האבען ממשיכיסטען קבליסטען אויף א געפערליכע אופן
האט ער גע'ענטפערט:
כ'האלט ווי דיר, און לויט ווי איך פארשטיי האלטן געוויסע תלמידים אויך אזוי אבער מן הסתם ציטערט מען פון זיין צוואה און פון זיינע קינדער.
האב איך צוגעלייגט:
זיין קינדער, עכ"פ שמוליק, זענען נישט בדמותו כצלמו. איך קען פארשטייען אז ער האט נישט געוואלט אז זיין גאנג זאל נישט ווערען קיין אוסף פון ווערטלעך. נאר היינט מוז עס זיך אפשטעלען
דא האט זיך אפגעשטעלט דער שמועס, און איך האלט אז מ'זאל עס דא ברייטערער אויסשמועסען, על כל פרטיה. דער ענין פון אגדה און איהר יסודות, ווי קען מען זיך אריינלייגען דערין, הרב משה שפירא און זיין קפידות ועוד ועוד.
דארט אין אוצה"ח איז שוין דא אן עפענטליכע שמועס, מער נארמאל ווי פריער, אבער ביי אונז האט מען אויך חכמים וואס האבען וואס צו זאגען דערויף.