וואס זענען די מערסט גאונות'דיגע געדאנקען ביי גדולי ישראל

[העניך]

אין דער וועלט פון וויסנשאפט זענען פאראן געציילטע וויסנשאפטלער וואס האבן רעוואלוציאנירט די וועלט מיט זייער חכמה. ווען מ'לייענט זייערע ערפינדונגען רייסט זיך ארויס שטוינונג ווי א ילוד אשה האט געקענט צוקומען צו אזא טיפער חכמה. דאס נעמט אריין אייזיק ניוטאן, און זיין ערפינדונג פון גראוויטי, און אלבערט איינשטיין און רעלאטיוויטי.

כאפ אן גראוויטי. ס'איז פשוט נישט צו פארשטיין ווי א מענטש האט געקענט משיג זיין אז ס'איז באמת נישטא אזא מושג אז זאכן "פאלן אראפ", נאר אז גרויסע מאסע ציט צו זיך זאכן מיט א קלענערע מאסע, און אייגנטליך איז דאס אויך די סיבה פארוואס די לבנה דרייט זיך ארום דער וועלט, און ערקלערט דער גאנג פון כל צבא השמים.

די דאזיגע געדאנקען זענען אזוי נישט אינטואיטיוו, און אפילו היינט, אז מיר לייגן זיך אריין אין א מצב ווען מ'האט נאך נישט געוואוסט די אלע זאכן, רייסט זיך ארויס אויף ניוטאן "לית דין בר נש!" ווי האט ער דאס געקענט משיג זיין?

איז מיין שאלה, וואס איז דער איקווילאנט אין חכמת התורה? ווער איז דער גדול בישראל וועלכער האט ערפינדן אין אידישקייט א געדאנק, א חידוש, עפעס וואס ס'איז נישט צו פארשטיין וויאזוי א ילוד אשה האט דאס געקענט פון זיך אליין משיג זיין?

איך רעד נישט פון א גאונישן חיבור וואס יעדער זעט דעם אומגלויבליכן כשרון, נאר פון איין ספעציפישן געדאנק, וואס איינמאל מ'הערט עס פארשטייט מען אז ס'איז אמת לאמיתו (אדער ס'איז נתברר געווארן אז ס'איז אמת במשך הימים), אבער ס'איז נישט צו פארשטיין וויאזוי א פשוט'ער מענטשליכער מוח האט געקענט צוקומען צו אזא גאונות.

דאס איז אן ערנסטער אשכול. איך וועל פארמעקן אומפאסיגע ענטפערס און תגובות.

[ריכטיג]

מיגו כח הטענה.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

וויבאלד תורה איז אן אנדערן פאך ווי ווסענשאפט, איז נישט מעגליך צוצושטעלן תורה צו אנדערע וויסענשאפטן.

די תורה איז דאך אלס געבויט אויף פריערדיגע, ממילא זוכט מען לכתחילה נישט קיין חידושים.

אבער לגופו של דבר, האט דער רמב"ם ערפינדן א נייעם סארט מהלך אין מסיק זיין א סוגיא, מיט די מסקנות להלכה אן די פלפול, און בתוך דקדוק הלשון ווערט אויסגעשמועסט די עומק כוונת הענין. מ'האט זיך געדינגן אויף אים, אבער היסטאריא האט באוויזן אז דער עולם האט צוגעשטימט.

דער אריז"ל האט געברענגט א חידוש צו דער וועלט, וואס מ'האט שפעטער אנגענומן.

דער בעל התניא האט געברעגט א חידוש אין פנימיות התורה, אבער דער וועלט האט עס בכלל נישט אנגענומן אחוץ ביי זיין נאכפאלגער.

אחוץ דעם איז דא אסאך נתפעל ווערן פון די חכמה פון גדולי הדורות, אבער נישט פון זייער חידושים, ווייל חידושים איז נישט וואס מיר זוכן.

מיגו כח הטענה איז גארנישט באשטעטיגט, און לאו דוקא אזא חידוש........................

[לייבל שטילער]

די רוגוצובער מיט'ן אפלערנען די גאנצע יד החזקה לויט'ן מורה נבוכים איז לדעתי א ריזן חידוש וואס איז אמת.

[לבונה זכה]

דער תרומת הדשן אלס דער מחולל פון דעם היינטיגן מכירת חמץ סיסטעם, ווי אויך דער היינטיגער היתר עיסקא (פארשטענדליך ווי יעדע זאך אין הלכה, געבויט אויף פריערדיגע). מ'קען זיך נישט פארשטעלן א וועלט פון פרומע אידן אן די צוויי הערמות.

[לבונה זכה]

ר' משה פיינשטיין מיט זיינע אויפטוען אין הזרעה מלאכתית. טראץ די שארפע קעגנערשאפט, האט זיין בכלל ארומטוען אין דעם נושא, געהאלפן ברענגן אזא ארגאניזאציע ווי בוני עולם וכד' לידי מעשה

[פאליטיקאנט]

ר' מיכאל בער ווייסמאנדל מיט'ן אויפקומען מיט די מהלך פון יעדע זיבעטע אדער 49סטע אות אינעם תורה צו טרעפן פארשידענע רמזים.

כאטש דאס איז נישט מחשבה להלכה, איז עס אינגאנצען א נייע דרך אין רמז!

[מיימון]

ר' יהודה חיוג' אבי המדקדקים מיט'ן געדאנק פון שורש משולש. ד.ה. (כמעט) יעדער שורש אין לשה''ק באשטייט פון דריי אותיות לא פחות ולא יותר. פונקט ווי פ-ק-ד איז קלאר דאס זעלבע צ-ו-ה איז די ה' א חלק פונעם שורש לויט דעם שטימען אלע משקלים און בנינים אין לשה''ק הדק היטב. (כמעט). איך ווייס נאר נישט צו דקדוק איז תורה..

[צפור בודד]

אין הנדון דומה לראיה און מען דארף פארשטייין אויף וואס מען ענטפערט.

אין וויסנשאפט ווי מאטעמאטיקע, פיזיקס, מעדיצין האט מען ערפונדן פאקטן און מעטאדן וואס האבן אויפגעשאקלט אונזער פארשטאנד פון דער וועלט און נאטור.

אין 'יומאניטיס' וואס תורה קומט אונטער דעם, איז נישטא אזא פארגלייך. אין קונסט איז דא שעפערישקייט און שיינקייט אין קונסט, מוזיק, שרייבן וואס זענען חידושים לויט זייער זמן און צייט אבער נישט פאקטן ווי ניוטאן. אין פילאזאפיע איז דא די וואס קומען אויף מיט טיפע פראגעס און רעיונות, זיי זענען אבער אויך נישט ווי וויסנשאפט וואס מען קען אבזערווירן און פעסטשטעלן מיט עווידענס.

ווייטער אין געזעץ אדער יוריסטישע שטודיעס, וואס חכמת התורה קומט על פי רוב אונטער דעם, איז נישטא אזא פארגלייך. סברות קען יעדער זאגן לכאן ולכאן. אין געזעץ ווערט פאררעכענט פאר א בעל מחדש בדרך כלל אדער א רעפארמער וואס קאמפיינט פאר א טויש אין געזעץ וואס איבער די יארן איז יעדער מודה אז ס'איז דא דערין אן בעסערונג לטובת החברה, אדער אן אדוואקאט אדער א ריכטער וואס טענה'ט אדער באשליסט אזוינע מהלכים אין געזעץ.

לגבי חכמת התורה איז דא סיי דער עלעמענט פון געזעץ ווען ס'ווענדט זיך אין הלכה און סיי פון ליטעראטור, ווי דרוש און אפילו לומדות וואס זענען נישט וויסנשאפטליכע פאקטן און אויך נישט יוריסטישע תקנות נאר פונדעסטוועגן זענען זיי משמחי לב.

ממילא קומט די שאלה אויף צוויי חלקים:
לגבי תקנות, קומען אריין פרוזבל, קביעת המועדים, חדרב"ג, תקנת טוליטולא, ר' משה פיינשטיין לגבי חלב עכו"ם און נאך. עס איז אויך לאו דווקא תקנות נאר אויך די וואס טרעטן אויס נייע מהלכים ווי ר' חיים, חזון איש וכדומה. אין די לעצטע יארן זענען דא ווייניגער פון ביידע און איבערהויפט פון תקנות און צו דעם דארף מען א באזונדערע אשכול.
לגבי חלק הספרות, זענען דא אין דרוש ספרים ווי כלי יקר, אין לומדות ווי ר' חיים, מהרש"א אויף פרשנות, קבלה, חסידות, פילאזאפיע ווי דער מורה, עקדה און נאך אן א שיעור. פאעזיע זענען דא פיוטים פון די באקאנטע משוררים. יעדער האט זיך זיין טעם אבער דאך זענען דא אוניווערסאלע ווי די דערמאנטע.
און עס זענען אויך דא ריזן וואס זענען מקיף ביידע, ווי יד החזקה, חזון איש און אסאך אינצווישן.

צוריק צום שאלה, איז נישט שייך ביי תורה ערפינדונגען ווי אלקימידעס, אדער ניוטאן, איינשטיין, טעסט טיובס, די ען עי ווייל מיר האנדלען מיט סברות נישט אבזערוואציעס. פלעיטאו און סאקרעטיז האבן אויך נישט "מחדש" געווען אין דעם זינען. אירסטאטל איז אנדערש וויבאלד ידיו רב לו סיי אין סייענס און סיי אין פילאזאפיע ואכמ"ל.

[אישתישבי]

ר' חיים'ס גברא חפצא, סיבה סימן ועוד.

דער ראגאטשאווער'ס חילוק פין איכות און כמות, תואר און צורה, עצם און תואר.

לאמיר נישט פארגעסן פין די שלש שבועות אז זיי זענען יהרג ואל יעבור.

[berlbalaguleh]

איך וואלט געזאגט אז דער משנה ברורה מיט זיינע נושאי כלים. ווי דער ביאור הלכה און שער הציון. נאר איך האב מורא אז דער חשוב'ער פותח האשכול וועט מיך מעקן. אדער סטראשען מיט מעקן. ווייל לויט ווי איך זעה האט מען ווייניג רעספעקט און נאך ווייניגער הערכה פאר דעם מאנומענטאלן חשיבות פון דעם געוואלדיגן פירוש אויף שו"ע אורח חיים.

לפענ"ד. (און מיין טאטע ע"ה האט אויך אזוי געהאלטן) איז דער משנה ברורה אזא היקפ'דיגער פירוש אויף דעם מחבר ונושאי כליו אז ווען מ'לערנט דאס פריער. און נאכדעם לערנט מען משנה ברורה (וביאור הלכה) פאלט אלעס אריין אין פלאץ. און אפילו די פוסקים/אחרונים וואס דער בעל משנ"ב ברענגט אראפ.

און פון די אנדערע זייט. קענמען עס לערנען פשוט. נאר לערנען מחבר און משנה ברורה. און מ'האט אויך גרונטליכע ידיעות איבער די הלכות למעשה...!

[נהורא נפישא]

זינט פאר גדולי ישראל האט בעיקר געפלאגט הלכה'דיגע פראבלעמען איז זייער גאנצע גאונות אריין אין לומדות צו לייזן פראבלעמען אין הלכה. נאר אזויווי אין א געים אין וואס מ'דארף לייזן פראבלעמען אין לאגיק לויט די כללים וואס די געים לויטעט, וועט אבער א ציקוקער נישט אפרישיעטן די גאונות נאר אויב ער פארשטייט די געים און אירע פראבלעמען דאס זעלבע אין הלכה דארף מען זיין א למדן כדאי צו אפרישיעטן די גאונות אין פארצווייגטע הלכה'דיגע פראבלעמען . באקאנט זענען די מכירות לייזונגען פאר שבת, חמץ, שמיטה, בכור. היתר עיסקא. אין די גמרא איז פארהאן לייזונגען פון הפקעת קידושין און הפקר בי"ד הפקר, על תנאי אבער אין גמרא איז שווער צו אפרישיעטן וועגן די געפיל פון הם אמרו והם אמרו. אבער גאונישע לעזונגען פאר הלכה פראבלעמען עקזעסטירט אין די ספרי השו"ת למאות ולאלפים.
דערנאך איז דא אנדערע פראבלעמען וואס האבן מעסיק געווען גדולי ישראל ווי למשל נאנטצוברענגן די דרש מיט די פשט וואס האט געפלאגט גדולי ישראל זייט די אויפבליה פון חכמת הדקדוק אין דעים איז דא פארשידענארטיגע מהלכים, למשל די קריעטיוועטי פונעם רמב"ן על התורה איז לאין ערך. נעמט למשל די מלבי"ם וואס האט מיט זיין גרויס גאונות געשאפן כללים אין חכמת הדקדוק וואס זאל מכריח זיין די דרש. וכהנה וכהנה נעמט די ארבעט פונעם משך חכמה וואס האט צוזאמגעברענגט מחשבת ישראל מיט פנימיות הלכה אין די דקדוק הפסוקים.

[לייבל שטילער]

ר' חיים'ס גברא חפצא, סיבה סימן ועוד.

דער ראגאטשאווער'ס חילוק פין איכות און כמות, תואר און צורה, עצם און תואר.

לאמיר נישט פארגעסן פין די שלש שבועות אז זיי זענען יהרג ואל יעבור.

גברא חפצא איז ווייט נישט ר' חיים'ס חידוש, די גמרא (נדרים ב.) ראשונים (ר"ן שם י"ז י"ח. ועוד) רעדן שוין דערפון.
די עיקר חידוש פון ר' חיים איז לכאורה, דאס צונעמען אזאך אויף פיצלעך, וואס מ'רופט אן "צוויי דינים".
סימן סיבה, האב איך נישט געוויסט אז ס'איז ר' חיים'ס, איך האב עס געזעהן ביי הרב עמואל אין 'המידות לחקר ההלכה', (אגב, זיין מהלך איז א גרויסער חידוש, ווערד א באזונדערע אשכול). כאטש וואס ער איז געווען א תלמיד פון ר' שמעון שקאפ וואס איז א תלמיד פון ר' חיים.
כלפי דער רוגטשובער: אזוי ווי דו זאגסט, דאס נעמען פילעזאפישע מושגים אויף אפצוטייטשען די גמ' און דער רמב"ם, זעה אויבן.

[לייבל שטילער]

בערל: די משנ"ב/שעה"צ/ביה"ל איז אפשר א קונסטליכע ווערק, אבער פ"וו חידוש?

[לייבל שטילער]

נעמט למשל די מלבי"ם וואס האט מיט זיין גרויס גאונות געשאפן כללים אין חכמת הדקדוק וואס זאל מכריח זיין די דרש. ו .

איך וויל נישט אוועק קריכען פונעם נושא, אבער די מלבי"ם'ס מהלך אויף דרשות חז"ל איז 'כמעייל פילי במחטא', זעה ספר תורה שבע"פ פון הרב יהושע עינבל פאר א לענגערע אפהאנדלונג בנוגע דעם.

[נהורא נפישא]

נעמט למשל די מלבי"ם וואס האט מיט זיין גרויס גאונות געשאפן כללים אין חכמת הדקדוק וואס זאל מכריח זיין די דרש. ו .

איך וויל נישט אוועק קריכען פונעם נושא, אבער די מלבי"ם'ס מהלך אויף דרשות חז"ל איז 'כמעייל פילי במחטא', דעה ספר תורה שבע"פ פון הרב יהושע עינבל פאר א לענגערע אפהאנדלונג בנוגע דעם, (ער טענה'ט אז די מהלך פונעם מלבי"ם איז א שיטת יחידאה און די ראשונים האבן בכלל נישט אזוי פארשטאנען)

נו אוודאי אזוי. דאס מיינט א חידוש. אין א מדע מדוייק איז שייך צו אנדעקען די באהאלטענע מאכאניזמן אבער אין תורה און להבדיל איטעלעקטואלע נושאים איז נישט אז מ'אנדעקט נאר מ'שאפט. די מלבי"ם איז טאקע א ניי געשאפענע זאך והייני דאהני ליה אז דאס איז גאונות אין קריעטיוועטי נישט אנדרעש ווי די מעטדאלאגיע פון ר'חיים'ס דרך הלימוד וואס איז אויך א דבר חדש אשר לא שערום אבותינו. און אז מ'וויל דוקא קען מען טענהן אז חכמת הדקדוק איז ניי און הגם עס איז מוכרח אין שפראך און אין די כללים פון ווערטער באנוץ אין די כתבי הקודש. מוז מען אבער מודה זיין אז חז"ל האבן נישט אנערקענט די כללים.
ממילא צו זאגן אז מלבי"ם טוט עפעס אומדערהערט און אין די זעלבע צייט האלטן אז חז"ל האלטן זיך צו כללי הדקדוק און נישט געבן א געלעגנהייט פאר קיינעם דאס צו פארגלייכן דאס איז אומדערהערט.

[לייבל שטילער]

דערמאנטס מיר פון עפעס א פרופסר (דענק איך נישט ווער) וואס האט זיך אויסגעדריקט אויפ'ן "דורות ראשונים" פון הרב אייזיק הלוי, וזל"ק:
"בדבריו יש בהם משום חידוש ומשום אמת, הבעיה היא: שמה שיש בו משום חידוש איננה אמת ומה שאמת איננה חידוש", בערך אזוי.

[נהורא נפישא]

יא אבער היסטאריע איז דאך אנדרעש.

[לייבל שטילער]

נעמט למשל די מלבי"ם וואס האט מיט זיין גרויס גאונות געשאפן כללים אין חכמת הדקדוק וואס זאל מכריח זיין די דרש. ו .

איך וויל נישט אוועק קריכען פונעם נושא, אבער די מלבי"ם'ס מהלך אויף דרשות חז"ל איז 'כמעייל פילי במחטא', דעה ספר תורה שבע"פ פון הרב יהושע עינבל פאר א לענגערע אפהאנדלונג בנוגע דעם, (ער טענה'ט אז די מהלך פונעם מלבי"ם איז א שיטת יחידאה און די ראשונים האבן בכלל נישט אזוי פארשטאנען)

די מלבי"ם איז טאקע א ניי געשאפענע זאך והייני דאהני ליה אז דאס איז גאונות אין קריעטיוועטי נישט אנדרעש ווי די מעטדאלאגיע פון ר'חיים'ס דרך הלימוד וואס איז אויך א דבר חדש אשר לא שערום אבותינו.

ר' חחים'ס מהלך איז מער טערמענלאגיע ווי מעטדאלאגיע, לדעתי.
מחדש געווען טערמינען וויאזוי צו באצייכענען זאכען ובכן אוועקנעמען צומישניש. אזויווי אמאל האבן אלע חכמות געהייסען "פילעזאפיע" (אוהב חכמה) שפעטער האט מען געגעבן נעמען פאר יעדע חכמה, דאס מיינט אבער נישט אז ס'איז נישט געווען, משא"כ די מלבי"ם.

[berlbalaguleh]

בערל: די משנ"ב/שעה"צ/ביה"ל איז אפשר א קונסטליכע ווערק, אבער פ"וו חידוש?

ווייל קיין איין מלקט פאר איהם (מיט זיין זון) האט נאכנישט צוזאמענגעברענגט די אלע מפרשי השו"ע ופוסקים לפונדק אחד. און צוגעלייגט זיינע אייגענע הכרעות...!

ליין די הקדמה פון בעל משנ"ב אליין. עיין שם ותמצא נחת...!

[נהורא נפישא]

נעמט למשל די מלבי"ם וואס האט מיט זיין גרויס גאונות געשאפן כללים אין חכמת הדקדוק וואס זאל מכריח זיין די דרש. ו .

איך וויל נישט אוועק קריכען פונעם נושא, אבער די מלבי"ם'ס מהלך אויף דרשות חז"ל איז 'כמעייל פילי במחטא', דעה ספר תורה שבע"פ פון הרב יהושע עינבל פאר א לענגערע אפהאנדלונג בנוגע דעם, (ער טענה'ט אז די מהלך פונעם מלבי"ם איז א שיטת יחידאה און די ראשונים האבן בכלל נישט אזוי פארשטאנען)

די מלבי"ם איז טאקע א ניי געשאפענע זאך והייני דאהני ליה אז דאס איז גאונות אין קריעטיוועטי נישט אנדרעש ווי די מעטדאלאגיע פון ר'חיים'ס דרך הלימוד וואס איז אויך א דבר חדש אשר לא שערום אבותינו.

ר' חחים'ס מהלך איז מער טערמענלאגיע ווי מעטדאלאגיע, לדעתי.
מחדש געווען טערמינען וויאזוי צו באצייכענען זאכען ובכן אוועקנעמען צומישניש.

זייער שווער מגדיר צו זיין ווען מ'רעד אבסטראקט. די מעטאדאלאגיע זיינע איז צו מנתח זיין א הלכהדיגע הגדרה מיט נייע געשאפענע כלים דהיינו מיט א טערמינאלאגיע פון נייע לומדישע הגדרות אויף אן אופן וואס מ'האט זיך נישט באנוצט ביפאר אים און ס'איז נישט ווי ער האט "אנדעקט" א מוכרחדיגע מעטאדאלאגיע וואס ער האט נאר מצליח געווען דאס מסדר זיין מיט נייע לומדישע טערמאנאלגיע. נאר ער האט דאס קלאר "געשאפען" אלס א דרך הלימוד.

[דער גאלדענער אדלער]

די אויפוואכונג פונעם ראדזינער איבער תכלת, און די הלכה למעשה'דיגע אויפטוען פון הרב יצחק אייזיק הלוי הרצוג זצ"ל. רב הראשי אשכנזי השני בישראל.

אנגעהויבן האט עס טאקע דער ראדזינער און ס'קומט עם אסאך קרעדיט דערפאר, נאר אזוי ווי הרב הרצוג, איז געווען דער וואס האט עס למעשה צוגעפירט צו די ריכטיגע תכלת וואס ווערט געטראגן היינט צו טאגס ביי רוב אידן (וואס טראגן תכלת) במילא קומט זיך עם די עיקר קרעדיט, הכל הולך אחר החיתום.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

אויף דער בריסקער דרך הלימוד - דא

און דא האב איך געשריבן ווי קליין איז די חידוש פון ר' חיים

[העניך]

מיגו כח הטענה.

פארוואס ביסטו אזוי נתפעל דערפון? איז דאס דווקא א אידישער חידוש? איז דאס עפעס וואס דו קענסט נישט משיג זיין וויאזוי א מענטש האט דאס געקענט אויסטראכטן?

[ריכטיג]

מיגו כח הטענה איז גארנישט באשטעטיגט, און לאו דוקא אזא חידוש........................

באשטעטיגט? לויט טייל ראשונים מוז אזוי זיין, לויט טייל ראשוינים קען נישט אזוי זיין.

נישט אזא חידוש? איך ווייס נישט וויאזוי דו ביסט מגדיר חידוש (אויב קען איך לייענען צווישן דיינע שורות האסטו א שטיקל אדיטוד צו די "ישיבה'שע רייד", איך בין לגמרי מיט דיר דערויף, אבער עס נעמט נישט אוועק פון די חידוש שבו), לויט ווי העניך לייגט אראפ ניוטאן'ס חידוש, איז דאס גאנץ א גוטע צושטעל, קאנטער-אינטואיטיוו, פארענטפערט א ריזן בילד מיט א סך פרטים וכו' וכו'.

---

העניך האקט, איך מיין אז א איך בין זיך מסביר.