למעשה 12: דער וועגווייזער פון פארמאכטקייט צו וועלטליכקייט

[chusid]

א מיליאן דאלער'דיגע פראגע: וואס האט א מענטש פון אריינלייגן אומגעהויערע שווערע ארבעט, כוחות, לאנגווייליגע צייט פארלירעריי, און א קייט פון מן הסתם צוואנציג שעות לבטלה, שלעפן לינק'ס, און קריכן אין וועבזייטלעך און אזוי ווייטער, צו "אויפקלערן" מענטשן וועם ער קען נישט?, וואס וועט אים ברענגען דאס איז איך וועל זיך אונטערזינגען ירשלים של זהב... ביים איינטונקען די איי אין די אש?, וואס וועט אים ברענגען אז נאך איינער געוואויר ווערן איבער אלע סארט איבלען קעגן אינזער שטאנדהאפטיגע אמונה?

דאס איז א למעשה ארטיקל וויאזוי זיך אן עצה צוגעבן מיט די פראבלעמען אין אונזער קולטור וואס ראובן האט אנגעמערקט און נישט אויף וואס אינזין צו האבן ביים עסן די איי

[קאווע טרינקער]

יידל, זאג מיר דעם אמת, נאכן ליינען די אלע זאכן זעהט מען זיך אינדערויסען, אדער מ'איז נאך אלץ פארשקלאפט דא?

[יידל]

שווער צו ענטפערן. עס ווענד זיך ווי א מענטש.

[יידל]

א מיליאן דאלער'דיגע פראגע: וואס האט א מענטש פון אריינלייגן אומגעהויערע שווערע ארבעט, כוחות, לאנגווייליגע צייט פארלירעריי, און א קייט פון מן הסתם צוואנציג שעות לבטלה, שלעפן לינק'ס, און קריכן אין וועבזייטלעך און אזוי ווייטער, צו "אויפקלערן" מענטשן וועם ער קען נישט?, וואס וועט אים ברענגען דאס איז איך וועל זיך אונטערזינגען ירשלים של זהב... ביים איינטונקען די איי אין די אש?, וואס וועט אים ברענגען אז נאך איינער געוואויר ווערן איבער אלע סארט איבלען קעגן אינזער שטאנדהאפטיגע אמונה?

זע הערה 1 אין מיין פאוסט.

[יידל]

אויב איך מעג מוסיף זיין אויף דיינע קילורין, יידל, וואלט איך אפשר מסביר געוועהן אז עס איז דא אויפגעקלערטקייט לשם אראפקוקען אויף יושבי חושך. כלומר, ס'דא וואס זענען מזלזל אינעם עשרה בטלנים עסק, אינעם אמונה פשוטה'דיגע צוגאנג צו אידישקייט, און דאס זיך בילדען איז א דירעקטער אפענטפער און מחאה אויסדרוק ווי איינער וואלט געמאכט אן הכרזה צו די בטלנים דין ודברים אין לי עמך.

עס איז אבער אויך דא א אויפגעקלערטקייט, עט ליעסט כ'רעד פאר מיך אליינס, וואס קומט בלויז פון א נפשיות'דיגע צורך צו וויסן. אזעלכע מענטשען זוכן נישט צו אראפקוקען אויף די פארמאכטע סדר החיים, להיפך, דאס איז די סיסטעם, אזוי איז גוט, אמונה פשוטה איז די זאך, אמונת צדיק הדור ארבעט, וכו' וכו'. אבער דאך ווייסט מען וואן פלוס וואן. מען ווייסט אז סליפקין לאכט אפ דעם נודע ביהודה'ס שיעור זית, אבער מען לאכט נישט מיט. מען איז בלויז באוויסענד דערצו אז יש ויש, ואלו ואלו, וחכמת הנודע ביהודה במקומו עומדת לעד הלכה למעשה.

I can't agree more.

ובענין זה דארף מען ארויפברענגן פון קעלער דעם אשכול "אויפגעקלערטקייט לשם אויפגעקלערטקייט".

[פישלע העררינג]

ובענין זה דארף מען ארויפברענגן פון קעלער דעם אשכול "אויפגעקלערטקייט לשם אויפגעקלערטקייט".

מען ברויך אפשטאטען דארט א באזוך בלויז צו דערכטאן וויאזוי א אשכול פלעגט אמאליגע טעג אויסזען. זה בכה וזה בכה, הצד השוה שבהם אז ס'איז עדאלט לענגווידזש און לייטיש אויסגעשמועסטע געדאנקען.

לענייננו, זעה איך טאקע אז אזוי טענה'סטו דארט, נאר דו ברענגסט דיך פיל בעסער ארויס ווי איך קען זיך אויסדרוקען.

[יאיר]

האבן שוין צדיקים געזאגט: לעולם יהא אדם אויפגעקלערט לשם אויפגעקלערט, שמתוך אויפגעקלערט בא לכלל אויפגעקלערט.

[נולד מאוחר]

וואס פעלט אויס די אלע ספרים און בלאגס וואס ציווארפן די ארטעדאקסישע יסודות, למשל "ווער האט געשריבן די תורה" וכד'?
ווי איך פארשטיי רעדט מען דא פון אויףעפענען די מח און פארברייטערן ידעות כדי משלים זיין אלעס וואס מען האט אונז נישט געלערנט. רוב מענטשען אויפן גאס ווייסען נישט און איטערסירט נישט וויפיל פון די אני מאמין מדראף גלייבן, ווי אזוי די בייבל איז געווארן ציזאמגשטעלט.

[diff]

ואלו שאין להם חלק לעולם הבא האומר אין תחיית המתים מן התורה ואין תורה מן השמים ואפיקורוס ר''ע אומר אף הקורא בספרים החיצונים

[נולד מאוחר]

Diff סטראשנען איז נישט ווירקזאם ביי איינער וואס וויל זוך עפנען.
זיי האבן געווענדליך גרייט אביסעל אן אנדרער דעפענישען אויף "אין תחיית המתים מן התורה" "ספרים חיצונים" וכדו'.
איך האב געפרעגט פון א פראקטישע קוק ווינקעל. סאיז דא גענוג וואס ווילען זוך עפענען אבער זענען נישט גרייט אדער אינטערסיערט און די טיעלאגישע חלק.

[יידל]

דער ליסטע איז אויסדריקלעך נישט געצילט אלס א כזה ראה וקדש באקעט-ליסטע. איך, און רוב פון די וועלכע האבן צוגעלייגט אין די תגובות, האבן פרובירט צו געבן א ברייטן אויסוואל פון פארשידענע סארטן זשאנרעס און סטילן. איינער איז פאראינטערעסירט אין אקאדעמישע ווערק, א צווייטער אין היסטארישע געשיכטעס, און א דריטער אין אונזער ליטערארישער אוצר. די וואס זענען נישט גרייט אדער אינטערעסירט זאלן בהחלט נישט קוקן. איך וועל זיין אויפריכטיג: א גרויסן טייל פון די מוזיק אויפן ליסטע אינטערעסירט מיר נישט. כ'האב געהערט איינס צוויי ניגונים פון יעדן, אבער ווייניג פון זיי וועלכע כ'גלייך איבערצוהערן איינמאל און נאכאמאל. און דעריבער איז וואס? זאל איך עס נישט ארויפלייגן אויף די ליסטע? כ'האב פרובירט צו גיין נאך אזעלכע ביכער און נעמען וועלכע האבן געהאט אדער קענען האבן אן אומגעהויערער השפעה, יעדער אין זיין וועג.

אדרבה, @נולד מאוחר, וועלכע סייטס און ביכער וואלסטו געוואלט זען אויף דעם ליסטע?

[ירא שמים]

ביטע ערלערן בעסער וואס איז דער פראבלעם אונזערע?
און וואס איז דער ציל אייערע?
יש״כ

[יידל]

אז דו פרעגסט איז עס נישט פאר דיר. א דאנק פאר די אינטערעסע.

[chusid]

למעשה ווען אונזערע זיידעס וואלטן דאס אלעס געליינט וואלטן מיר נישט געווען קיין ארטאדאקסישע אידן..כלפי מה דברים אמורים אז די חתם סופר האט לכאורה זייער גוט סטראטעגיש באהאנדעלט די מצב...

[יידל]

*חרדישע* אידן. כ'קען אסאך ארטאדאקסישע אידן וועלכע האבן געליינט די אלע ביכער אויף די ליסטע און מער.

[גראדעמעכעלע]

ווי איך פארשטיי איז די ציל פון די ליסטע לאו דוקא. אויפצוקלערן' נאר ענדערש צו מאכן שפירן באקוועם אלץ א וועלטליכע איד,

[נולד מאוחר]

אדרבה, @נולד מאוחר, וועלכע סייטס און ביכער וואלסטו געוואלט זען אויף דעם ליסטע?

אלעס חוץ זאכען וואס זענען כפירה לויט ארטעדאקסיע.
כרעד פון יסודת ווי למשל ווער און ווען האט געשריבען די תורה

[ירא שמים]

אז דו פרעגסט איז עס נישט פאר דיר. א דאנק פאר די אינטערעסע.

ערקלערונג ביטע ?!

[יידל]

אין די פאוסט איז דא דריי פאראגראפן מסביר צו זיין דעם פראבלעם און נאך פיר מסביר צו זיין וואס מיין ציל איז. אויב זענען די זיבן פאראגראפן אייך נישט גענוג, זענט איר ווארשיינליך נישט די אודיענץ פון דעם פאוסט. כ'זאג עס נישט מיט ביטול חלילה, כ'זאג עס עס אלס טרוקענער פאקט.

[ירא שמים]

כוועל דיר זאגן כהאב עטליכע מאל איבערגעקוקט דיין פויסט אין כקען נאכאלץ נישט כאפן וואס דער מענטש וויל דא
כקען זאגן עטליכע זאכן א. אונזער ידיעות קוואל איז צו שמאל און סאיז וויכטיג צו האבן א קאלירפולער איטולעקטואליטעט נישט נאר איין סארט זאך .
ב. אונז זעמיר עם לבדד ישכון און מיר ווייסען נישט וואס טוט זיך אויסער אונז און סאיז וויכטיג צו וויסען אנדערע געדאנקען גענג אידיש צו גויאיש ,און איר לייגט נאך צו עס אדאפטירען צו אונזער געדאנקענגאנג , אפשר מיינט איר אויסקלארן אונזער געדאנקענגאנג, ווען מיר וועלן וויסען וואוזוי ביי אנדערע זעט אויס און וואוזוי זיי באטראכטן אונז.
ג. מיר זענעו נישט קולטורעז וואס כווייס אויך נישט פונקטלעך קיין הגדרה דערויף , אפשר אז מיר קענען נישט ארויסגעבן אונזערע געפילען און טאלאנט דורך קונסט פאעזיע מוזיק נגינה .
ד. מיר זענען נישט קלאר אין אונזער אידישקייט און אמונה.
ה. אונזער מצב כתוצאה פון די אלע זאכן וואס דאס צו לייזען פעלט זיך אויס צו אנפולען די אלע אויבן דערמאנטע חסרונות.
ילמדנו רבנו.

[שלום בערגער]

כ׳װאָלט געװאָלט פאָרלײגן אַ פּאָר נעמען פון אידיש־פּאָעטן װאָס ס׳איז כדאַי זיך צו באַקענען מיט זײ. מיר דאַכט, אַז די אױבן דערמאָנטע ליסטע איז לאַװ־דװקא „װעלטלעך“ נאָר אַן אופן באַקענען עולם, אױף אַ פּײנלאָזן אופן, מיט דער ליבעראַלער־פרומער װעלט. האָב איך צוגעפּאַסט מײנע פאָרלײגן צו אַזאַ ציל.

טײל פון אײך זײנען אפשר שױן חסידים פון אַהרן צײטלין, דער פרומער דענקערישער דיכטער װאָס שעפּט ס׳רוב פון זײנע חיות און טעמאַטיק פון דער חסידישער װעלט.

צװישן די גרעסטע אידיש (דזשואיש) פּאָעטן פון 20סטן י״ה איז אברהם סוצקעװער, װאָס פאַרקערפּערט די עסטעטיק פון מאָדערניזם אין גערעם פון װילנער אידנטום.

מרים אולינאָװער האָט זיך קונה־שם געװען מיט איר „פאָלקסטימלעכע“ דיכטונג, נאָר ס׳איז דװקא נישט אַזױ פּשוט. זי פּרואװט דערמיט זיך אַן עצה געבן מיט דער מאָדערניטעט. איר פרומע לידער זײנען גיכער אױסדריקן פון נאָסטאַלגיע אין מיטן אַ מאָדערנער װעלט.

פון הײנטיקע מאָדערנע פּאָעטן, איז װידער נישט אױסצולאָזן אהרן גלאַנץ־לעיעלעס, אַן אײגנאַרטיקער בעל־סגנון.

איך בין נישט גענוג פאַררוקט צו מײנען אַז איר װעט אַלע מאַסנװײז גײן לײענען פּאָעזיע - מיר האָבן שױן געפירט אַזאַ שמועס - נאָר איך האָב געװאָלט צוגעבן צו דער דאָזיקער ליסטע, מיט דער גאַנצער באַשײדנקײט.

[בן אדם]

שוין. עמיר ווארטן פאר @berlbalaguleh זאל קעיר נעמען...

[נופת צופים]

איך האב געמאכט א פידיעף פון יידל'ס תגובה. איז דא א וועג צו בייפעסן דעם לימיט אויפ'ן פייל סייז פון א האלבע מג?

=========

געלונגען ארויפצושטעלן!
דא האט איר.

[אויבערלענדער חכם]

שלום וברכה!
דאס איז נישט דער ערשטער מאל וואס איך קוק זיך ארום אויף קאווע שטיבל, אבער דאס איז דער ערשטער מאל איך ריאגיר (comment). אקדמות מילין - איידער איך הייב אן צו רעדען, מוז איך בעטען מחילה פון די חשובע מיטגלידער, אז איך בין נישט איינגעוואוינט צו שרייבען אויף אידיש. כאטש איך האב נישט געשריבען אין אידיש זייט איך בין געווען אין כתה ו' און געשריבען דער רבי'ס תורה'ס, און כאטש איך ליין כמעט קיינמאל אויף דער שפראך [חוץ מקאווע שטיבל שאהבתה מקלקלת את השורה], איך האב שטארק הנאה צו ליינען וואס מענטשען שרייבען דא. איך קען נישט קיין איין מענטש פרעזענליך וואס קוקט אויפ'ן בלאג (איך בין נישט פון דער קרייז), כל שכן אז איך קען נישט די שרייבערס, אבער עס איז כמים קרים אל נפש עייפה צו זעהן אינטעלעגענטע מענטשן שרייבען מיט אזא רייכע שפראך און זענען באמת פארנומען מיט עניניים ודעות און נישט מיט חפצים ותאוות. עס זעהט מיר אויס [ביטע לאזט מיר וויסען אויב איך בין טועה] אז א גרויסע טייל מיטגלידער זענען פון אזוי גערופען "חסידישע שטיבער" באופן כללי און "סאטמער" געשטימט באופן פרטי, אבער זיי האבען זיך פארברייטערט און זענען אפען צו אנדערע און נייע דעות.
דער לעצטער אשכול אבער האט מיר זייער צושאקעלט. איך האב אייביג זיך איינגערעדט אז רוב מנין ובנין פון די "אפגעפארענע" [שנה ופירש'ניקס] זענען אזעלעכע וואס האבען נישט מצליח געווען, אדער צוליב פרעזענליכע פראבלעמען און הגבלות, אזוי וויא "קריאה פראבלעמען" אד"ג, אדער זיי קומען פון צובראכענע שטיבער [broken families], צו וואס פאר אן אנדערע חסרון אין פאמיליע. אבער איינער וואס האט מצליח געווען אין חדר און ישיבה און האט א גוטע קאפ און איז נאך טאלענטעט אויך וואלט קיינמאל נישט פארלאזט זיין דרך החיים. נישט ווייל איך רעדט זיך איין אז די חסידישע שטוב איז דער מערסטע גליקליכע שטוב [דרך אגב איך קום נישט פון א חסידישע שטוב און איך האב אויך נישט אוועק געשטעלט אזא שטוב], נאר ווייל איך האב זיך איינגערעדט אז פון אויפגעקלערטקייט אליין דרייט א מענטש נישט איבער זיין לעבען.
דער פאסט האט מיר געוויזען אז עס איז דא א היפשע צאל מענטשן וואס מען קען זיי נישט אריין שטעלען אין דער אויבען דערמאנטע גדרים און פון דעסטוועגען האבען בועט געווען אין יסודות פון זייער חינוך. איך זעה פאר מיין אויגען ווי קלוגע און טאלאנטעט מענטשן זענען גרייט צו מפרסם זיין מראה מקומות אויף ביקורת תנ"ך. גדולי התורה וחכמת ישראל אזוי ווי דער בעל מלמד להועיל [אגב: מתלמידי תלמידי מרן החתם סופר שהרי היה תלמיד ישיבת פרשברג טרם נסיעתו לברלין] האבען זיך קלאר געשטעלט אנטקעגען. וואס איז דא געשען אז נאר 50 יאר נאכדעם וואס דער גרויסער צדיק און גאון, בעל כוונת הלב מקראסנא זי"ע האט געשריבען שארפע רייד קעגען הגאון רבי יוסף דוב הלוי סולוביציק מבוסטון און [אם זכרוני אינו בכזיב] עם פארגלייכט צו א גלח[!], זאלען יוצאי עירו [ואולי בית מדרשו] מעודד זיין אנדערע צו עובר זיין "לא תתורו אחרי לבבכם - זו מינות" וואס הגאון רבי יוסף דוב הלוי זצ"ל האט גע'אסר'ט כאטש אפילו ער האט געהאט א שטארקע הערכה ווי וויכטיג עס איז זיך צו בילדערען? עס זעהט אויס אז און ווילימסבורג והגלילות פארשטייט נאר עקסטרעמן!
וואס איז געשען צו די מיטל וועג? פארוואס רעדט מען נישט פון זיך "בילדערען" אדער זיך "לערנען" דורך די ווערטער פון גדולי ישראל אזוי ווי דער אויבען דערמאנט מלמד להועיל הגאון רבי דוד צבי הופמן זצ"ל, דער שרידי אש הגאון רבי יחיאל יעקב וויינבערג וכו [דרך אגב כאן המקום להעיר על השמטת ספרו של מלך שפירא על הרב הנ"ל והוא טוב מאד למתחיל בענינים אלו]'? פארוואס דארף מען שוין שפרינגען צו די העכערע סארט קריטיג [higher criticism] וואס רוב מנין ובנין פון ארטאדאקסען האבען גע'אסרט? [דרך אגב, כאן המקום להעיר שהיה לו להזכיר ספרו של הרש"ז ליימן: The Canonization of the Hebrew Bible. דאס איך געשריבען ביי א גאר ערטסטער פרופסר - וואס וואלט געדארפט דערמאנט ווערען אין אזא אשכול]
עס זעהט מיר אויס [קוקענדיג א ביסל פון אינדרויסען] אז די וואס האבען געקומען צו די הכרה אז וואס פאר כוונות מען זאל האבען ביי דער איי איז נאריש, און זיי פארשטייען אז די אדמורי"ם הם בניהם נשיהם וכל אשר להם זענען מכלה ממונם של ישראל כדי להרבות כבודם ועשרם וכו' שוב אינם מבחינים בין "צדיק" לרשע. כאטש עס איז נישט קיין עברה צו לאכען אויף די סיפורי מעשיות שלא היו ולא נבראו, מיינט נאך נישט אז דער חומש איז הפקר!
נאך א זאך האט מיר געשטערט, אז מען לייגט ארויף אופ'ן רשימה מראה מקומות ווי מען קען הערען פרויען זינגען אן א הערה אז "צריך שאלת חכם" וכו'. איך האב טאקע געזען אז עס איז דא אן אשכול וואס באהאנדעלט דער נושא מצד ההלכה, אבער פארוואס קען מען נישט כאטש מכיר זיין אז עס איז נישט פשוט? [אגב אורחא: אפשר האב איך נישט גענוג גוט געקוקט אבער עס דאכט מיר אז קיינער דערמאנט נישט דארט אז אין ר' נתן קמנצקי'ס בוך Making of a Gadol ווערט דערמאנט א מעשה מיט רבי ברוך בער לעבאוויטש און הרב רודערמאן וואס זענען געווען געסט און א שטוב וואו די מיידלעך האבען מיט געזינגען שבת לידער - די ערשטער [רב"ב] איז אנטלאפען און דער צווייטער [ר"ר] איז געבליבען צוליב כבוד הבריות. וע"ע מש"כ בענין זה בשו"ת שרידי אש ויש סמך להתיר ע"פ דברי הבני יששכר באיזה מקומן ואכ"מ]
בנוגע לעיקר הנושא: איך פארשטיי נישט פארוואס יידל דערמאנט נאר ספרים אויף תנ"ך און עניני דעלמא. וואס איז געשען צו די גולת הכותרת פון חכמת ישראל - תלמוד בבלי? און אויף דער ראשונים בדרך כלל? אויב איינער איז ערענסט אין זיך וועלען פארברייטערען און אין דער זעלבע צייט פארשטיין תורת ה' ותורת ישראל, דארף ער אויך לערנען גמרא און ראשונים מיט א ברייטערע קוק. וויאזוי זעהט אויס א מענטש וואס קוקט אן דער חומש מיטן documentary hypothesis און דער גמרא און רמב"ם לערענט ער אזוי וויא ער זיצט א גאנץ לעבען ביים קרעפעל תורה?
צווישען אנדערע וואלט איך דערמאנט:
ספרי ר' שאול ליברמן
ספרי ר' חיים הלוי סולוביציק בן הגרי"ד מבוסטון
מלך שפירא'ס ספר אויפן רמב"ם: Studies in Maimonides
והרבה יותר ממה שכתבתי כאן יש.....
בר מדין וואלט איך אויך דערמאנט בנוגע צו זיך בילדערען אויף א אידישען וועג, דער ליימען לייברערי, וואס מען קען טרעפען אונליין וואס איך פיל מיט מורא'דיגע ארטיקלען פון דער אויבען דערמאנט פרופסר שניאור ליימן [בפרט איינער וואס איז אינטערסירט אין די פרשה פון רבי יונתן אייבשיץ און רבי יעקב עמדין]
YU Torah איז אויך גאר א גוטע מקור צו זיך לערנען נייע זאכען וואס מען האט זיך נישט געלערענט אין חדר.
צום לעצטענס וויל איך דערמאנען אז פון אלע אחרונים קען מען זיך א סאך בילדערען אויב מען לערענט וואס מען קען נאר פון דער יעב"ץ [רבי יעקב בן צבי עמדין]. בפרט זיין הגהות על הש"ס זענען גאר שטארק בעניני הסטוריה וכדומה. כמובן הגהות מהר"ץ חיות ושאר ספריו גם כן ראויים ללמוד בכל אתר ואתר.
ביטע לאזט מיר וויסען צו מען קען ליינען מיין אידיש...
בכבוד רב,

[אויבערלענדער חכם]

א קליינע צולייג: איינער וואס וויל באקומען א ביסל א נייע בליק אויפן חומש און תנ"ך, אבער ער וויל נישט פארקריכען, קען לערנען די ספרים "אמת ליעקב" פון הגה"צ ר' יעקב קמנצקי זצ"ל. ער האט א סאך פרישע זאכען, אבער הכל על טהרת הקודש. עס איז לעצטענס געדריקט געווארען א נייע חלק אויף נ"ך מיט גאר אינטרעסאנטע הערות פון אן אייניקל (בן הגר"נ קמנצקי).