משה מענדלסאהן (רמ"ד)

[אונטער חכם]

כידוע טאקע אז אין דייטשלאנד, פראנקרייך, און איטאליע, ווי די התנגדות צו השכלה איז געווען גאר שטארק , איז מען סאך שנעלער אפגעפארן ווי אין אנדערע מדינות.

[Buddy]

מען דערדריקט אזוי אז מ'איז געצוואונגן צו ווערן אפגעפארן.

הה"ד: ס'ווערט א זעלבסטפארפולטע נבואה... אויב איך געדענק גוט, האט מען די זעלבע זאך געטון מיט שבתאי צבי אויך...

כידוע המסורה בבית הבן איש חי ועוד, עיין שבחי הבעש"ט ודו"ק כי לא ניתן יד לפושעים וק"ל וצ"ע קטן וגדול

[Buddy]

כידוע טאקע אז אין דייטשלאנד, פראנקרייך, און איטאליע, ווי די התנגדות צו השכלה איז געווען גאר שטארק , איז מען סאך שנעלער אפגעפארן ווי אין אנדערע מדינות.

מסתמא סארקאסטיש...
כידוע איז מען אין גאליציע פולין אונגארן רוסלאנד אפגעפארן פארפארן אוועקגעפארן אין די מיליאנען. איש על מחנהו ואיש על דגלו. דער מיט גסיסה אטית אין דער מיט אחישנה.

[אונטער חכם]

חוץ די גסיסה אטית זענען נאך אבער געבליבן אסאך ביי אידישקייט, אין דייטשלאנד פראנקרייך איטאליע איז כמעט גארנישט געבליבן.

[Buddy]

נו ודאי אויב רוב כלל ישראל הייסן ימ"ש ווי די דתי לאומי אידן איבער די גארער וועלט וואס האבן נישט עקסעס צו אייער וועלט מיט קאווע שטיבל מאמענט איד בלאט גליונות השבוע איבער ענינים העומדים על הכיס דאן איז אייער אבזערוואציע א אבזערוואציע...

[אונטער חכם]

די מזרחי שטאמט אויך פון רוסלאנד און פוילן, נישט פון דייטשלאנד.

[זוכער]

מען דערדריקט אזוי אז מ'איז געצוואונגן צו ווערן אפגעפארן.

הה"ד: ס'ווערט א זעלבסטפארפולטע נבואה... אויב איך געדענק גוט, האט מען די זעלבע זאך געטון מיט שבתאי צבי אויך...

כידוע המסורה בבית הבן איש חי ועוד, עיין שבחי הבעש"ט ודו"ק כי לא ניתן יד לפושעים וק"ל וצ"ע קטן וגדול

אויף ישו הנוצרי איז די זעלבע זאך.
רבי יהושע בן פרחיה האט געליינט קריאת שמע און האט אים נישט געענטפערט, איז ער ארויס והדיח את ישראל.

[רביה''ק זי''ע]

ביי שבתאי צבי איז געווען אסאך ערגער, מ'האט אים פארמסרט צו די רעגירונג, און זיי האבן אים נאר פרייגעלאזט בתנאי אז ער ווערט א מוסולמענער (וואס דער רמב"ם פסקנט אז מ'מעג), און נאכדעם קומט מען און מ'פארקויפט אז ער האט זיך גע'שמד'ט.

[Buddy]

די מזרחי שטאמט אויך פון רוסלאנד און פוילן, נישט פון דייטשלאנד.

דתי לאומי און בעיקר כמה ממחזקי הדתי לאומי זענען פון דייטשלאנד ראה ערך ישיבת חורב נהרדעא ועוד אלפי גרעינים

[Buddy]

מען דערדריקט אזוי אז מ'איז געצוואונגן צו ווערן אפגעפארן.

הה"ד: ס'ווערט א זעלבסטפארפולטע נבואה... אויב איך געדענק גוט, האט מען די זעלבע זאך געטון מיט שבתאי צבי אויך...

כידוע המסורה בבית הבן איש חי ועוד, עיין שבחי הבעש"ט ודו"ק כי לא ניתן יד לפושעים וק"ל וצ"ע קטן וגדול

אויף ישו הנוצרי איז די זעלבע זאך.
רבי יהושע בן פרחיה האט געליינט קריאת שמע און האט אים נישט געענטפערט, איז ער ארויס והדיח את ישראל.

הגמ' אכן מטיל אחריות עליו...
אז צריך להבחין בין גורם לאחריות וכו'

[טאמבל סאס]

למעשה האבן געוויסע וואס האבן זיך געשמד'ט פון משה מענדלסון'ס דור, און אפילו א דור נאכדעם, מרוויח געווען אז זייערע אייניקלעך וואס זענען שוין מער פון פיהר, אדער באלד פינף, גענעראציעס נישט אידן געווען, האט מען צוריה געלאזט אין נאצי גרמניה - מער ווייניגער. איך האב גערעדט מיט עמיצען וואס האלט זיך נאנט מיט אזא משפחה (היינט געהערן זיי צו רעפארם, די משפחה) וואס האט באשטעטיגט צו מיר אז כאטש זיי האבן פארלוירן געוויסע רעכטן, האבן זיי נישט געדארפט פארלאזן דייטשלאנד און מען האט זיי נישט דעפאטירט צו פארטילינגס אדער צוואנגס לאגערן.

איך רעכן, א גענעראציע צו זיין 34 פאר א מאן, און 28 פאר א פרוי, זינט אן עווערידש מיטלסטע קינד ווערט געבוירן צו א טאטע און מאמע ביי דער עידזש. אז מען פרובירט צוריקגיין פיהר דורות (די מידיען צווישן די יאהר וואס געפאלט פאר די מאן און די יאהר וואס געפאלט פאר די פרוי) פון דער מלחמה, געפאלט יאר 1815 צו דער פערטער דור prior, און אז מען גייט צוריק מיט נאך א דור (31 יאר) האלט מען אין די לעצטע צוויי יאהר פון רמ"ד'ס לעבן. סאוי, דא האט איר אן ענטפער צו די שאלה וואס האט מיך געגבערט פון אלס קינד.

איך פארשטיי אז מסתמא דארף מען דאס רעכענען נישט תיכף פון די מלחמה אויף צוריק, נאר פון ווען די געזעצן זענען איינגעפירט געווארן אבער דו האסט דעם בילד.

די מוסר השכל איז אז די וואס האבן געשפרינגען פון וואגן ווען ס'איז נאכנישט אין סטייל געווען צו שפרינגען האבן מסתמא פאראויס געזען דעם חורבן. נישט אז איך הויב חלילה ארויס שמד; איך הויב ארויס די קוראזש פון אויפגיבן די פערקס און בענעפיטס פון געהערן צו א קלוב מחמת זארג אויף די צוקונפט.

איך ווייס אז ס'וועלן זיין מאנכע וואס וועלן טענהן, 'דו זאגסט אזוי רעטראספעקטיוולי, נאכוואס היטלער האט אויסגערופן די פיהר דורות קרייטיריע, אבער כ'בין נישט מסכים, ווייל ס'איז מסתבר אז די וואס זענען שוין פיהר דורות נישט געווען אידן, האט זיך עס קנאפ דערקענט אויף זיי. אין אנדערע ווערטער, היטלער שיקט ארויס זיינע סטאטיסטישענס און עקאנאמיסטן, לאמיר סעטן א בעיס ליין וואס הייסט אנגעהערן צו אידן, נישיאין, קבורה, גיין צו שוהל, געהערן צו א קהילה וכו' און גייטס קוקטס צוריק וויפיל דורות מיר ברויכן צוריקגיין, די פרעקטיסעס מער נישט צו זען.

[גדליה]

די אלע וואס זענען אפגעפארן זענען נישט אפגעפארן וועגען זיי האבען פאראויסגעזען די האלאקאוסט, נאר ווייל זיי האבען זיך געוואלט אסימילירן. חוץ אז דו ווילסט מאכען א רוח הקודש מעשה אויף די אפיקורסים.
אויף ציונות קענסטו יא זאגען, אז יעדע יוד וואס האט זיך באזעצט אין א״י פאר די מלחמה און האט געכאפט די גאולה פאר די צייט האט איבערגעלעבט די האלאקאוסט.

[דער גאלדענער אדלער]

יא גדלי' זיסער דאס וואס דו טענהסט לגבי ציונים ביזטו הינדערט פראצענט גערעכט, און נישט נאר דאס נאר זיי האבן צוויי מאל פארדינט, איינס ווייל זיי האבן זיך נישט אויסגעמישט מיט די גוים, חתונה געהאט נאר צו אידן און נאך געבליבן לעבן אויך. און היינט צו טאגס זעהט מען בחוש ווי דער רבי איז גערעכט(?) געווען, ווייל גאר אסאך פון זיי זענען היינצוטאגס פרומע אידן, ווי למשל די בני עקיבא, אדער מזרחיסטן וכדומה

[טאמבל סאס]

און נישט נאר דאס נאר זיי האבן צוויי מאל פארדינט, איינס ווייל זיי האבן זיך נישט אויסגעמישט מיט די גוים, חתונה געהאט נאר צו אידן

רעליגעיזווייז אויס - אפשר א גוטע זאך, אבער דזשענעטיקלי, זיך נאר מישן מיט די אייגענע פירט צו א פערמערונג אין מחלות ל"ע ווייל ס'ווערט מער און מער מצוי אז א קינד ירשנ'ט צוויי קאפיס פון א שלעכטע מיוטעישן - און פון זיי איז דא אסאך.

[גדליה]

טאמבל סאס וואס גייט דיך אזוי אין לעבען אז די אידישע פאלק זאל נישט עקזיסטירען? מיר האבען אייך עפעס שלעכטס געטאן?

[טאמבל סאס]

און וואס גייט דיך אין לעבן אז די בעלזע פאלק עקזעסטירט? הא?

ס'איז דאך נאריש גערעדט -איך אדער דו פירן עפעס די וועלט? איך אדער דו פארטרעטן עפעס די אינטערעסן פון די אידישע פאלק? איך אדער דו ווייסן עפעס גענוי וואס זענען די יסודות פון פון א נעישאן בכלל צו פון די אידישע פאלק בפרט?

פארקערט, מיט פרישע בלוט, בעין, וועט זי בעסער עקזעסטירן.

[גדליה]

פאר פרישע בלוט איז גענוג די רוסישע גרים.

[זוכער]

ביי כלל ישראל האט מען שטענדיג ארויסגעשטעלט, עקסקומיניקירט, געלייגט אין חרם, פולסא דנירא, שמתא און ארור אלע אפטריניגע, אדער וועמען מ'האט באשולדיגט אין זיין א מקצץ בנטיעות.
רוב וועמען מ'האט ארויסגעשטעלט זענען ארויסגעפלויגן זיי און זייערע קינדער. ממש געציילטע גדולים קעגן וועמען מ'האט ארויסגערופן א ביטערע קריג להחרימם, האבן עס געמאכט.

נאר טאקע גאר ווינציג, געציילטע ממש האבן עס יא איבערגלעבט.
דער רמב"ם האט געהאט אויסצושטיין שטארקע רדיפות, זיינע ספרים האט מען פארברענט - אבער ער איז פארליבן דער רמב"ם נאך אלע רדיפות.
רבי יונתן אייבשיץ איז שיער ארויסגעפלויגן, אבער ער האט געזיגט. צי דאס וואס זיין זון האט זיך גע'שמד'ט האט געהאט צו טאן מיט דעם, איז שווער צו וויסן.

חוץ מזה איז פאראן אסאך גדולים, וואס טראצדעם וואס עס איז טאקע נישט געלונגען זיי ארויסצושטעלן פון כלל ישראל, און זענען פארבליבן גדולים און קדושים - האט מען אבער אפ'געשטעמפלט זייערע ספרים אז "ידי זרים התשלטו בם" - תלמיד טועה כתבם וכו'.
דאס זענען גאר אסאך בנמצא בספרי רבינו האבן עזרא ז"ל, וכן בפירוש רשב"ם על התורה און נאך אסאך ספרים, וואס כדי צו פארלאטעווען און פארגלעטן האט מען בלית ברירה אנגענומען אז תלמיד טועה האבן געבאבערט און אריינגעריקט דברים שאסור לשומען.

[טאמבל סאס]

וואס איז אינטערעסאנט איז אז אין רעפארם איז טאקע משה מענדלסון אזוי ווי להבדיל ביי די ארטאדאקסן רש"ה און ביי די סאטמורים רעב יואל טט"ב.

[Buddy]

וואס איז אינטערעסאנט איז אז אין רעפארם איז טאקע משה מענדלסון אזוי ווי להבדיל ביי די ארטאדאקסן רש"ה און ביי די סאטמורים רעב יואל טט"ב.

און ביי דתי לאומי הרב קוק...

[זוכער]

וואס איז אינטערעסאנט איז אז אין רעפארם איז טאקע משה מענדלסון אזוי ווי להבדיל ביי די ארטאדאקסן רש"ה און ביי די סאטמורים רעב יואל טט"ב.

מילא חסידים קוקן ארויף אויף א רבי'ן, אלץ זייער שליח צום רבוש"ע, ער איז דער נביא צווישן גאט און המון עם. ער קען פועל'ן ישועות, ער רעדט צו גאט און שאקלט אויף אלע שרפי מעלה.
אבער צי וואס דארף רעפורם א וועג-ווייזער.
האט אברהם גייגער עפעס א חשיבות ווייל ער איז דער טאטע פון רעפורם אין תקע"ד אין דייטשלאנד?
יעדער ראביי / קלוירדשי טוט וואס ער וויל. אז ער וויל רייסט ער ארויס די חופה פון די חתונה פונקט ווי זיי האבן אויסגעריסן דעם גט פון שיידוונגען. ס'איז נאך אפילו עפעס געבליבן פאר די רעפורם דזשודאיזם וואס איז געבליבן פונעם אמאל?

[berlbalaguleh]

פאר פרישע בלוט איז גענוג די רוסישע גרים.

גדליה: אזוי ווי רומן זדורוב. וועלכער שרייט אז ער איז אומ-שולדיג. און מ'האט איהם פארמשפט' בלויז פאר זיין א רוסישער אפשטאמיגער...!

אדער דער צווייטער ..."צדיק"...בייזשענערי. וועלכער איז ארומגעגאנגען און זיך אנגעגעבן אלס שיפוצ'ניק. און ער האט בארויבט און געמאכט פייערס ביי איינזאמע פרויען...!

[גדליה]

וואס איז אינטערעסאנט איז אז אין רעפארם איז טאקע משה מענדלסון אזוי ווי להבדיל ביי די ארטאדאקסן רש"ה און ביי די סאטמורים רעב יואל טט"ב.

ווען איז די רעפארמער כ"א כסלו?

[berlbalaguleh]

גדליה: דו מאכסט מיך געפערליך שטארק לאכן. איך קוילער זיך ממש פאר געלעכטער. ווען דו פארגלייכסט ר' משה מענדעלסאן/דעסויער צו סאטמאר'ע רב הרה"צ ר' יואל טייטלבוים זי"ע...!

ס'איז מעגליך אז ר' יואל'יש האט נישט געוואוסט די אלע סייענטיפיק זאכן אדער געקענט די אלע שפראכן וואס ר' משה מנדלסון האט געקענט. און איך בין אויך מסכים מיט די רוב וועלט אויף ביידע זייטן פונ'ם ספעקטרום. איינס אז רמ"ד איז געווען אן ערליכער איד. און וואס ער האט געטון איז געווען מיט גוטע כוונות. און איך געב איהם טאקע אפ דעם פארדינטן רעספעקט דערפאר. אבער ס'וועט זיין די העכסטע גראד פון אבסורדאליטעט צו לייגן רמ"ד אין איין ליגע מיט דעם סאטמאר'ע רב. ס'איז פונקט אזוי ווי ווען איינער זאלל פארגלייכן דעם ערליכן שוסטער אדער שניידער פון די שטאט ראדין מיט דעם חפץ חיים...!

לאמיר נאר אנכאפן איין קליינע נקודה. וואו ס'כאפט א חילוק פונ'ם סאטמאר'ע רב מיט רמ"ד. דער סאטמאר'ע רב. טראץ די אלע שארפע ארויסטריטן און מערכות און מחלוקות וואס ער האט אנגעפיהרט. צי מ'איז יא מסכים אדער נישט מסכים מיט איהם און זיין דרך. האט ער אויף קיין האלבן פראצענט אדער א חלק אחד מני אלף נישט געמיינט צו אריינכאפן געלט אדער כבוד...! פארקערט. ער האט געליטן די גרעסטע בזיונות כדי זיך צו האלטן פעסט ביי די שיטה אין וואס ער האט געגלייבט בכל נימי נפשו...! אויסער דעם איז ער געווען א מנהיג וואס האט אויפגעבויעט א גרויסע קהילה פון גארנישט...! און ער האט געהאט צייט און דאס הארץ אויסצוהערן א יעדן פארצרה'טן יחיד. און געבן איהם די ריכטיגע עצות...!

[דער גאלדענער אדלער]

ר' בערל: כ'מישט מיך נישט אריין אין דעם וויכוח צוישען אייך און גדלי' נאר כ'וויל מיך יא קריגן מיט אייך דאס וואס איר שרייבט

1) "פארקערט. ער האט געליטן די גרעסטע בזיונות כדי זיך צו האלטן פעסט ביי די שיטה אין וואס ער האט געגלייבט בכל נימי נפשו...!"

דאס איז נישט אמת, ווייל ער האט געהאט גענוג א גרויסע מיליטער מיט זיך און וואס האבן מיט געשריגן מיט עם און נאך זייטיגע קליינע רבי'לך מיט חסידים מיט עשירים אויסגעשפרייט אין אמעריקא און אין יוראפ וואס האבן אויך משמיע קול געווען זיין שיטה און געווארפן גרויסע געלטער און געשמירט די רעלסן און אויפן שפיץ פון דעם אלעם האט ער אויך געהאט דער איד הקדוש מיט א גאנצע אפאראט פון פראפעסיאנאלע שרייבערס וואס זענען געווען גרייט פיר און צוואנציג שעה א מעת לעת צו צושטעלן די נויטיגע אינפארמאציע.

2) "אויסער דעם איז ער געווען א מנהיג וואס האט אויפגעבויעט א גרויסע קהילה פון גארנישט...!"

איז אויך ווייט איבער געטריבן צום בעסטן, און א ליגענט וואס מ'האט שטענדיג פרובירט צו פארקויפן פארן המון עם, ווייל ס'האט פשוט שענער אויסגעזעהן אזוי.
סאטמאר איז פון די איינציגסטע חסידות וואס איז צוריק געקומען נאכן קריג מיט די מערסטע מענטשן, אדרבה גיי קוק וויפיל עלטערע איר האט געקענט וואס זענען צוריק געקומען, איך אליין האב געקענט אסאך עלטערע אידן אודים מוצלים מאש וואס זענען ארויס געקומען באלד נאכן קריג און וואס זענען געקומען דא קיין אמעריקא און די וואס האבן נישט געקענט קומען ווייל אמעריקע האט נישט אריין געלאזט פליטים נאר דע וואס זענען געווען אין די פי לאגערן, זענען זיך צופארן לארבע כנפות הארץ, ווי אורוגוויי, בראזיל, טשילע, ענגלאנד, קאנאדא ועוד. און ווען דער רבי איז געקומען פון א"י קיין אמעריקע איז ער נישט אנגעקומען בארץ לא זרועה, ווי דער עלטערער דור וויל אונז פארקויפן, און כ'גיי נישט יעצט אריין אין די אידישקייט חלק, וואס דאס איז אויך א שקר מעיקרא, כ'באצו מיך נאר לגבי דאס וואס איר זאגט.