די לעבעדיגע סתירה פונעם לעבן (פה-סח II)

[זבולון]

זמן חירותינו

מיר שטייען יעצט בעפארן פראווען דעם חג החירות, דאס איז אונזער יום-טוב צו פייערן אונזער זעלבסטשטענדיגקייט פון עגיפטן, מיר אידן דאנקען און לויבן אז מיר זענען שוין מער נישט קיין קנעכט, ואילו לא הוציאנו משם הרי אנו ובנינו ובני בנינו משועבדים היינו לפרעה במצרים.

פרידאם, פרייהייט, חופש!! דאס איז א פונדאמענט פון א מענטש'נס צופרידנהייט. פרידעם אוו טשויס, דאס איז א מתנה וואס מיר וועלן נישט אוועקגעבן פאר קיין געלט אין דער וועלט. ווען מיר רעדן איבער עבדות, פעלט נישט אויס קיין איבעריגע הסברים ווי שלעכט דאס איז. יעדער איינער פארשטייט פונקטליך וואס איז די גליק פון הוציאנו מעבדות לחירות. ווען מיר ווילן שטראפן א פארברעכער, און מיר ווילן איהם געבן די ארגסטע נאך טויט שטראף (און אנדערע וועלן אפילו זאגן פאר טויט שטראף), נעמען מיר איהם אוועק טאקע אט די מתנה פון פרייהייט, און זיין לעבן איז קיין לעבן.

מיר קענען נישט גרינגשעצן דעם צורך און רצון פון האבן א זכות בחירה. אין פארלויף פון די היסטאריע האבן מענטשן אסאך פארפיהרט און לוחם געווען צו האבן א וואויס. דאס האבן מיר געזעהן אין די לעצטע יאהרן ביי די שווארצע באפעלקערונג און ביי די פרויען, די שטערקסטע אנערקענונג איז געווען ווען מ'האט זיי געשאנקען מיט אט דעם הייליגן רעכט.


אבער איז עס טאקע אזוי? האבן מיר טאקע א פולקאמע פרייע בחירה? איז די הייליגע פרידאם אוו טשויס אן אמת'ע מציאות, אדער נישט מער ווי א מענטשליכע אילוזיע?


חופש הבחירה

די קלארקייט איבער אונזער בחירה איז היבש פארנעפלט, עס איז גארנישט אזוי קלאר און פשוט. עס איז גאנץ מעגליך אז די גאנצע מושג פון בחירה, האט גארנישט קיין נשיקה צו ריאלעטי. עס איז דא א גרויסע צד צו זאגן אז די גאנצע זאך איז נישט מער ווי א פסיכאלאגישע געים, וואס דער מענטש שטייט פון אינעווייניג און ער איז איינגערעדט אז ער מאכט טשויסעס, בשעת די גאנצע געים איז שוין פארגעשריבן פון פאראויס, און א חלק פונעם שפיל איז, אז דער מענטש רעדט זיך איין אז ער האט א טשויס. דער מענטש טראכט, און גאט לאכט.

אונזער אינטואציע זאגט אונז, אז מיר מאכן טשויסעס אין לעבן. ווען מ'פרעגט אונז: "וואולד יו לייק טשיקן אור שניצל?", איז ביי אונז קלאר אז עס איז מעגליך פאר אונז צו קלויבן יעדע איינס פון די צוויי פרייערהייט. און דער עתיד איז תלוי ועומד געוואנדן אין אונזער יעצטיגע בחירה.


מענטשן געבן אוועק פאר דעם גאנצע שעות און טעג. ווער פון אונז האט נאכנישט געספענדט שעות איבער א געוויסע החלטה, בפרט ווען עס איז א מעידזשער אישו וואס וועט האבן אן עפעקט אויף די המשך פון אונזער לעבן, צי עס איז א ביזנעס דיעל, אדער א שידוך, וכדומה. פארשטייט זיך, אז מ'פארגעסט נישט צו מורמלען פאר דעם און נאך דעם: "אלעס איז פון הימל, אלעס איז באשערט".

בחירה קומט אויך מיט א פרייז, אויב גלויבן מיר אז דער מענטש האט א פרייע בחירה בידו צו מכריע זיין לטוב או למוטב, דאן איז פשט אז די רעזולטאטן זענען דירעקט נשפע פון זיין בחירה, און דאן ווערט באשאפן א נייע מושג וואס הייסט "אחריות". ריספאנסיביליטי האט נישט קיין באדייט נאר אויב מיר גלייבן אין בחירה. אויב האסטו געטוהן די בחירה פרייערהייט אהן קיינער זאל עס אויף דיר ארויפצווינגען, דאן זענען די רעזולטאטן דיינע, קענסט פייערן די הצלחות און דו דארפסט אפגעבן דין וחשבון אויף די כשלונות.


סיבה ומסובב

פון די אנדער זייט, זאגט אונז די אינטואציע, אז יעדע זאך האט א סיבה. אז מיר זעען וואסער אויסגעגאסן אויפן פלאר אין דיינונג רום, פארשטייען מיר גלייך אז פון ערגעץ קומט די וואסער, עפעס א מסובב האט געברענגט דערצו אז די וואסער זאל אנקומען אויפן פלאר, און אויב איז עס אז א קאפ האט זיך איבערגעדרייט, טראכטן מיר גלייך אז עס איז פארהאן א סיבה דערצו אויך, און אזוי קענען מיר גיין ווייטער און ווייטער, און זעהן די לאנגע טשעין פון פאסירונגען, ווי איינע שלעפט די צווייטע.

למעשה, קען מען זאגן אז דער געדאנק איז די יסוד וואס סייענס שטייט דערויף, ווייל סייענס איז געבויעט אויף די הנחת היסוד אז יעדע (אדער כמעט יעדע) פאסירונג, האט עפעס א סיבה וואס האט עס גורם געווען. אויב וואלט דער סייענטיסט נישט געהאלטן אז יעדער סיבה האט א מסובב, וואלט ער קיינמאל נישט געזוכט צו פארשטיין אונזער וואונדערליכע בריאה, ער וואלט קיינמאל נישט געהאט קיין סיבה צו טראכטן אז דאס וואס די זוהן שיינט אויף בייטאג און גייט אונטער ביינאכט זאל האבן א סיבה דערפאר, און אונז וואלטן קיינמאל נישט דיסקאווערד די אלע חוקי הטבע וואס מיר ווייסן היינט.

דעטערמעניזם - דאס איז די פראפעסיאנאלע טערמין, פאר די השקפה אז אלעס אין די וועלט איז מוחלט, יעדע געשעהניש אין די יוניווערס סיי ווען און סיי וואו, איז דעטערמענט פון פאראויס. אין די השקפה האבן געגלויבט עטליכע פון די פאטערס פון מאדערנע סייענס, און מכח דעם זענען זיי צוגעקומען צו כל מיני נאטור געזעצן.

עס איז דא פארשידענע דרגות אין דעטערמעניזם אליינס (מ'קען עס אננעמען מיט די גאנצע שטארקקייט, אדער מער מילד). אבער דער הויפט געדאנק דערפון איז, אז יעדע פאסירונג וואס איז א רעזולטאט פון אן אנדערע פאסירונג, האט נאר געקענט זיין איין מעגליכע רעזולטאט, און עס איז נישט פארהאן א מושג אז עס האט געקענט זיין מער ווי איינס. (נאך מאדערנע סייענס, ווען קוואנטום פיזיקס איז אפיהר געקומען, האט עס באקומען א נייע באדייט, אבער דא איז נישט דאס פלאץ פאר דעם).

אויב גלייבן מיר אין דעטערמעניזם, מיינט עס אז טעארעטיש קענען מיר פאראויס זעהן די וועטער (פאר הונדערט פראצענט, נישט קיין סטאטיסטיק און פראבעביליטי) פאר די קומענדיגע הונדערט יאהרן, לאמיר זאגן אז מיר פארמאגן א קאמפיוטער פראגראם (אדער א נביא, אויב איהר ווילט) וואס קען און ווייסט "אלע" סייענטיפישע געזעצן פונעם נאטור, וועט ער קענען פאראויסזאגן אלע פאסירונגען און געשעהנישן פון ווען אימער אין דעם ווייטן עתיד.


די צוזאמענשטויס פון די ביידע

דא קומען אונז אן צו א צוזאמשטויס, ווען מיר ווילן פראבירן צוזאמענשטעלן פרי וויל (חופש הבחירה) מיט דעטערמעניזם. די צוויי זאכן קענען נישט גיין בשום פנים ואופן צוזאמען על פי כללי ההגיון. ווייל אויב גלייבן מיר אז יעדע סיבה האט א מסובב וואס דער מסובב האט בהכרח געברענגט די סיבה, דאן קומט אויס אז אין כלל פון דעם זענען זאכן וואס ווערן געטוהן דורך מענטשן, און דאס מיינט אז עס איז דא עפעס א דעטערמענט סיבה פארוואס דער מענטש האט אויסגעקליבן די בחירה, און עס איז נישט מעגליך בשום צורה ער זאל אויסקלויבן עפעס אנדערש.
פון די אנדערע זייט, אויב גלייבן מיר אין א בחירה חופשית, דאס הייסט אז דער מענטש קען אויסקלויבן ברצונו החופשי איינס אדער צוויי, דאן קומט אויס אז די בריאה איז נישט דעטערמענט.

פון איין זייט, וואלט געווען די גרינגסטע צו אויפגעבן אויף דעטערמעניזם, און זאגן אז אמת די בריאה איז געבויעט אז איין סיבה ברענגט די צווייטע, אבער עס איז נאך אלס נישט דעטערמענט בהכרח, און א מענטש האט א פרי וויל ברצותו מקבל וברצותו דוחה.
כאטש עס איז קלאר אז עס זענען פארהאן געוויסע זאכן וואס מענטשן טוהן מיט זייער מוח, און זיי האבן נישט קיין בחירה אין דעם. און עם-אר-איי עקספרימענטס באווייזן טאקע אז עס איז פארהאן געוויסע בחירות וואס דער מענטש איז נישט באמת בוחר. על כל פנים, עס איז נישט אויסגעשלאסן ווי אזוי צו באהאנדלען אזא סתירה.


א באקאנטע אילוסטראציע צו דעם פראבלעם, איז באקאנט מיטן נאמען "ניוקאמב'ס פראבלעם". ער שטעלט פאר אזא מציאות: עס איז דא א סופער קאמפיוטער פראגראם וואס קען פאראויסזאגן עתידות, ממש כפשוטו, נישט מכח סטאטיסטיקס און פראבעביליטי, נאר פשוט ווייל ער רעכנט אויס אלע פרטים און פרטי פרטים פון די דעטערמענט בריאה ביז ער קומט אן צו די הונדערט-פראצענטיגע אמת. אבער כאטש קיינער האט נישט די יכולת צו באקומען די עתידות בעפאר עס געשעהט (האסטו געזעהן א חכמה? דאס קען איך אויך…), קען מען צומאל ארויסשלעפן פון איהם האלבע אינפארמאציע.

און דאן באקומען מיר צוויי באקסעס איינס איז אן אפענע באקס וואס עס ליגט דערין 1000 דאלאר, און איינס איז א פארמאכטע באקס וואס קיינער ווייסט יעצט נישט וואס דארטן ליגט, קען זיין עס ליגט א מיליאן דאלער אדער גארנישט.

די געזעץ פון אונזער שפיל איז, אדער מעגט איהר נעמען די צוגעמאכטע אליינס, אדער קענט איהר נעמען ביידע צוזאמען.

אונזער סופער קאמפיוטער, האט שוין אויסגערעכנט זיינע רעכענונגען, און ער ווייסט שוין פונקטליך וואס עס ליגט אין די צוגעמאכטע באקס, און וועלכע באקס איהר גייט אויסקלייבן. אבער - ווי פריער געזאגט - די פראגראם איז פארשפארט און לאזט נישט ארויס קיין עתידות'דיגע אינפארמאציע. אבער אזויפיל האבן אונז מצליח געווען ארויסצושלעפן: אויב שטייט אין די פראגראם אז איהר וועט נעמען נאר די צוגעמאכטע, דעמאלס האט מען דארט אריינגעלייגט מיליאן דאלאר, אויב - אבער - שטייט אין די פראגראם אז איהר וועט נעמען ביידע, דאן ליגט גארנישט אין די צוגעמאכטע באקס.

יעצט בין איך אריינגעפאלן אין א דילעמע, זאל איך נעמען נאר די צוגעמאכטע, ווייל איך וויל באקומען די מיליאן פארזיכערטע דאלארן. אבער עס איז דאך סתם א שאד אויף די טויזנט דאלאר, לאמיר שוין נעמען ביידע באקסעס, איי, דעמאלס איז די צוגעמאכטע ליידיג, אויב עס איז ליידיג, דאן לאמיר זיכער נעמען די אפענע, ווייל איך וויל דאך נישט בלייבן מיט קיין צוגעמאכטע ליידיגע באקס. און אזוי ווייטער….

דאס ברענגט אונז צו די פשוטע מסקנה, אדער איז נישטא קיין חופש הבחירה, אדער איז נישטא קיין דעטערמעניזם (איז ממילא נישט מציאות'דיג צו האבן אזא סופער פראגראם).


הכל צפוי והרשות נתונה

דער דאזיגער דילעמא טרעפן מיר שוין אין אונזערע מקורות, אזוי פרי ווי אין די משנה. די משנה אין אבות (פרק ג משנה טו) זאגט: "הכל צפוי והרשות נתונה", דאס ברענגט ארויס די סתירה במלא חומרתה, אלעס איז פאראויסגעזעהן - דאס איז ריינע דעטערמעניזם. און מיט דעם אלעם הרשות נתונה - עס איז נאך אלס פארהאן א בחירה ביד האדם.

אויב לייגן מיר א הנחה אז עס איז פארהאן ידיעה, דהיינו, עס איז דא א באשעפער ערגעצוואו בשמים ממעל ועל הארץ מתחת, וואס ווייסט שוין בידיעה גמורה וואס איך גיי אויסקלויבן צו עסן פאר מיין מארגענדיגע פרישטאג, דאן האב איך נישט קיין בחירה, ווען א בחירה מיינט אז איך האב א טשויס צו אויסקלויבן וועלכע פרישטאג איך וועל נאר וועלן.

עס איז ממש אוממעגליך צו פארענטפערן די סתירה נאר אויב מיר וועלן טוישן די דעפינישן פון ידיעה, אדער פון בחירה. אבער מיר קענען און מיר ווילן נישט בשום פנים ואופן פארמינערן די ידיעה פון גאט ברוך הוא, ווייל מיר ווייסן אז זיין ידיעה איז א ידיעה ברורה שאין כמוהו. פון די אנדער זייט, ווילן מער נישט פארמינערן די כח הבחירה פונעם מענטש עלי אדמות, ווייל דעמאלס פארלירט די גאנצע יסוד פון אונזער רעליגיע איהר אינערליכע באדייט. אויב א מענטש'ס בחירה איז שוין פאראויסגעזאגט, איז וואס קען מען קומען צו איהם מיט טענות, די גאנצע סיסטעם פון שכר ועונש איז מער נישט צדק ויושר.

סא, מיר שטויסן זיך אהן אין א שרייעדיגע סתירה וואס איז אוממעגליך צו פארשווייגן, און אומבאקוועם צו נישט פארשווייגן. דאס איז נישט קיין סתירה פון א תוספות אין בכורות צו א רעק"א אין בבא קמא, וואס מ'קען לאזן מיט א צריך-עיון, און זיך לייגן שלאפן. דאס איז א סתירה וואס נעמט ארום דעם גאנצן מענטש מכף רגל ועד ראש, פון זיך לייגן ביזן אויפשטיין.


הכל בידי שמים חוץ מיראת שמים - זאגן אונז חז"ל. ווען עס קומט צו ענינים של יראת שמים, ליגט עס נישט אינעם באשעפער'ס הענט. מ'קען זיכער נישט אפלערנען אזא גמרא כפשוטו, ווייל די מינוט וואס מיר זאגן אז עס איז פארהאן אן אמת'ע בחירה אין סור מרע ועשה טוב, הייסט עס אז די וועלט האט אומצאליגע אופנים ווי אזוי עס וואלט געקענט אויסזעהן, ווען מענטשן אין די פארלויף פון די היסטאריע וואלטן זיך אפגעהאלטן פון טוהן געוויסע מעשים, אדער וואלטן יא געטוהן זאכן וואס אין פאקט האבן זיי נישט געטוהן. און דאס מיינט אז עס איז א חסרון אין די ידיעה פון באשעפער ח"ו.

לאמיר נאר נעמען די האלאקאוסט פאר א דוגמא. וואלט היטלער געהאט א פולקאמע בחירה, הייסט עס אז עס איז פארהאן א מעגליכקייט פון א 2016 ערד-קוגל פלאנעט אן קיין היסטאריע פון א שואה, ווי אנדערש וואלט די וועלט אין אלגעמיין אויסגעזעהן? ווי אנדערש וואלטן אונז אויסגעזעהן? איך וועל לאזן פארן לייענער'ס דמיון זיך צו פארשטעלן אזא מציאות.

אין די תורה אליינס טרעפן מיר פארשידענע סתירות לכאורה אין דעם נושא, ווען די תורה שרייבט ובחרת בחיים, איז לכאורה משמע אז דער מענטש באקומט א פרייע בחירה. און אזוי אויך טרעפן מיר פארשידענע פסוקים אין תנ"ך וואס גייען ברוח זה. די ראשונים האבן שוין אסאך געשריבן ארום דעם. בשעת דער רלב"ג (בראשית ד) נעמט אהן א פרייע בחירה אויפן חשבון פון ידיעת השם, דער ריב"ש (סי' קיח) קומט ארויס קעגן איהם מיט א שטארקייט, און טענה'ט אז עס איז נישט קיין סתירה. (אבער למעשה, איז זיין מהלך אומפארשטענדליך, און נישט אויסגעהאלטן לאגיש). דער רמב"ם לעומתם (הלכות תשובה סוף פרק ה) שרייבט אז ידיעת השם איז אן אנדערע מושג ווי די פשוטע ידיעת בני אדם וואס מיר קענען, און ממילא איז עס נישט קיין סתירה צו א פרייע בחירה.

די סוגיא האט שוין פארגאסן געווארן פעסער פון טינט, און פארברענט טריליאנען בייטס. יכלה הזמן והם לא יכלו, צו אראפברענגען אלע מהלכים ווי אזוי זיך צו ספראווען מיט די סתירה.

עס איז וויכטיג צו אנמערקן, אז כאטש די סתירה באדערט בעיקר רעליגיעזע דענקער, איז עס לאו דוקא אזוי, דאס איז א פילאסאפישע פראבלעם, וואס וועלכע צד מ'זאל נאר אננעמען וועלן מיר דארפן זיך ספראווען מיט ערנסטע פראבלעמען. פאר סאם ריזען האבן די עיטאיסטן ליב צו באווארפן די טעאיסטן מיט די סתירה, כאטש זיי אליינס קענען נישט קלאר מאכן די נושא.


די חסיד'ישע צוגאנג

כדי דאס אמת'דיג צו פארשטיין, דארף מען קלאר מאכן אז דאס איז נישט קיין לאגישע מהלך צו פארענטפערן די שרייעדיגע סתירה, ניין! די סתירה בלייבט א סתירה, די לאגיק שטימט נאך אלס נישט, אבער מיר זענען נישט קיין לאגיק מאשינען, לא ניתנה תורה לקאמפיוטערס. די תורה איז נישט קיין סייענס ביכל, עס קומט נישט פארענטפערן פילאסאפישע קאנטראדיקציעס, עס איז נאר א תורת חיים, א ספר הוראה ווי אזוי צו אוועק שטעלן א לייף סטייל, אוועקלייגנדיג לאגיק אין א זייט.

אן אינטרעסאנטע זאך וואס ברענגט ארויס דעם אינטערשייד צווישן א מענטש און א לאגיק מאשין, איז ארויפגעשווימען ווען די דרייווערלעס קאר איז געווארן א ווירקליכער מציאות. דאן איז אויסגעקומען ערנסטע עטיק שאלות, למשל, אויב גייט די קאר דעטעקטן א גרופע פון מענטשן אויף רעכטס - פארנדיג אויף א הויכע ספיד - און וועלן פארמיידן זיי צו אראפשטויסן און ערלעדיגן, אבער אויף די לינקע זייט שטייט איין מענטש, מעגן מיר אנשטעלן די פראגראם אז אין אזא פאל זאל די קאר מאכן א שארפע לינקס און הרג'ענען דעם איינציגן מענטש אנשטאט די גרופע?

נאך א שווערערע דילעמע איז ארויפגעקומען, אויב די קאר רעכנט אויס אז ער גייט אריינהאקן אין א מענטש אדער אין א גרופע פון מענטשן, און די איינציגסטע סאלושן איז צו מאכן א לינקס און אריינקראכן אין א וואנט, וואס דאן וועט דער דרייווער גע'הרג'עט ווערן אנשטאט די אומשולדיגע פארבייגייערס. וואס זאל מען איהם הייסן טוהן? הרג'נען דעם אייגענעם באלעבאס? הרג'ענען אומשולדיגע מענטשן? יעדנמאל מאכן א רענדאם דיסיזשן? (פארוואס פיהלט עס רואיגער ווען עס איז רענדאם? טראכט א מינוט…).

דאס זענען פראבלעמען וואס נאר א לאגיק מאשין קען האבן, דאס איז א שאלה אין די דעטערמעניסטישע קאמפיוטערייזד וועלט, וואס אונז ברואים בני בחירה דארפן אויספראגראמען מיט א פרייע בחירה.


יעדער איד איז באשאנקען געווארן מיט אן אינערליכע געוויסן, דאס וואס אונזערע חסיד'ישע ספרים רופן אן די נקודה הפנימית, דאס דערציילט איהם מה חובתו בעולמו, דאס איז די נאטורליכע מאראל וואס איז איינגעפלאנצן אין אונז. דאס איז אונזער מהות, און ווען מיר פאלגן נאך דעם צו, זענען מיר בני חורין, ווייל דאס איז אן אמת'ע חירות, ווען א מענטש איז מחובר צו זיין עצמיות, ווען זיין מהות איז אפן צו איהם. אויף דעם זאגן אונז חז"ל: "אין לך בן חורין אלא מי שעוסק בתורה". אן אמת'ע חירות איז ווען מ'איז עוסק בתורה, אין די הוראת החיים, מ'קוקט אריין אין די אייגענע עצמיות הנפש. "בכל דור ודור חייב אדם לראות את עצמו", ווייל טיף אינעם עצמיות דארטן ליגט באהאלטן די נקודה הפנימית, ומבשרי אחזה אלוה.

פון די אנדערע זייט טרעפן מיר אין חסיד'ישע ספרים (צדקת הצדיק אות מ, ועוד) אז לאחר מעשה, קוקן מיר מלכתחילה אויף די וועלט מיט א דעטערמעניסטישע בליק, ווען א יוד איז אדורכגעפאלן מיט אן עבירה, קוקן מיר אהן ווי דאס איז געווען דעם רצון השם, ווייל הכל צפוי - דער בורא האט דאך געוואוסט און ממילא געוואלט אז אזוי זאל זיין. און דאס איז די אמת'ע תשובה וואס אויף דעם שטייט זדונות נעשין לו כזכיות, ווייל די זדונות איז דאך געווען ממש ווי דעם רצון השם.

סך הכל, בעפאר'ן טשויס נעמען מיר פול ריספאנסיביליטי אויף די רעזולטאטן פון אונזער טשויס, ווייל דארטן איז נישט פארהאן קיין דעטערמעניזם. אבער לאחר מעשה, קענען מיר עס אנקוקן אלס א געשעהעניש וואס איז נישט געווען תחת בחירתינו החופשית.

עס איז טאקע א סתירה, אבער זה חובתינו בעולם, מיר לעבן אין סתירות, מיר זענען מלא סתירות און ספיקות, אבער אונזער אינערליכע מאראל וויל נאך אלס נישט אויפגעבן אויף איהרע פרינציפן, ווייל דאס זענען מיר, קאמפליצירטע מענטשן מיט הארד-קאודעד נאטורן וואס איז אריינגעקריצט אין אונז פון מיליאנען יאהרן, מיר זענען נישט קיין לאגיק מאשינען.