אן אשכול צו מתקן זיין גראמאטיק און ספעלינג

[זר זהב]

טויזענטסטע

[מאראנצןזאפט]

רוב שרייבער האבן שוין לאנג באזייטיגט דעם איבריגן עי"ן. טויזנטסטע.

[עפעס גוט]

דער פאלגנדער סיפור איז געברענגט געווארן אין דעם גליון "מבאר רבותינו", פ' תשא תשע"ב, גליון תרמ"ד, עמ' ב':

שמעתי מזקני הגאון מראדימישעל זצ"ל כשהיה קטן הי' ילד שובב, ופ"א הי' רץ בחדר שישב הרה"ק מצאנז, והי' אז בן ח' ואחז אותו
הרה"ק מצאנז, ושאל לו יונגעלע וואס לערענסטו, אמר תקפו כהן, שאל לו קושיא ענה לו תי', אמר גוט. ובשנה האחרת הי' ג"כ שאחז בו,
ואמר לו יונגעלע אני רוצה לומר לך ג' דברים, א', שלא תלמוד לכתוב אפי' "אידיש", כי שמעתי אומרים שיש לך מח טוב, וזה
מטמטם המח. ב', תתפלל בתוך סידור. ג', תציית לאמך, שלמה המלך ציית לאמו ונעשה מלך. כשנתמנה לרב (בחייו של הרה"ק הנ"ל),

אמר עכשיו הוא מבין מה שאמר לו מלך, שהי' קשה לו למה אמר מלך, אמנם הלא מבואר מאן מלכי רבנן. (שיח זקנים ח"א דף ש"ט)


נו וואס פארפירסטו.

[פשוט-קאמפליצירט]

אוקעי, [tag]ברסלבער[/tag]. היער ווהי גאו.

יענעם'ס.
דארף זיין: יענעמס (צי "יענעמ'ס").
סיבה: מען שרייבט נישט קיין ענדע-אות אינמיטן א ווארט, אפילו ווען דער לעצטער אות איז נישט טייל פונעם עצם ווארט.

פיהלן.
דארף זיין: פילן.
סיבה: מ'ניצט היינט מער נישט קיין שטומע ה"א'ס, דאס הייסט: א ה"א אינמיטן ווארט, וואס ווערט נישט ארויסגעזאגט.

וואלענטור.
דארף זיין: וואלונטיר.

[נהורא נפישא]

און וואס איז מיט דעם וואס ברסלבר שרייבט כהאי לישנא:
און א מתן שכרה בצדה געב איך א לייק פאר ווער עס וועט מיר אויסבעסערן אין כללי כתיבה בל"נ.
פעלט נישט דא עפעס א ווארט?
און אלטץ א מתן שכרה בצדה געב איך א לייק פאר ווער עס וועט מיר אויסבעסערן אין כללי כתיבה בל"נ.
ברסלבר זייט דיך נישט מייאש מ'קען ביי יעדעם טרעפן עפעס, אריינגערעכענט מיין יעצטיגע תגובה.
[tag]פשוט-קאמפליצירט[/tag] וועגן די שטומע הא'ס בין איך נישט איינשטימיג, ווייל יידיש איז נישט קיין אפיציעלער שפראך וואס ווערט רעגולירט אזויווי די וועלט'ס שפראכן למשל די ירושלימער יידיש איז נישט ווי די חסידישער יידיש און די חסידישער יידיש איז נישט ווי די יידישיסטישע יידיש, אין אייראפע האט מען נישט געקארגט קיין הא'ס, איך גראדע נוץ אויך אסאך די הא'ס, און גראדע ביי די פוילישע איז דאס אפילו נישט קיין שטומע הא זיי זאגן דאס ארויס.
אלענפאלס די עיקר ביי גראמאטיג איז מ'זאל זיך האלטן צו געוויסע כללים יעדעס מאל די זעלבע.

[דער (פינטעל) איד]

דער "זייט דיך" איז נישט אזוי איי איי
"זייט" קען נאר ארבעטן אויב איר שרייבט נאכדעם "אייך", "זייט אייך"

[דייטל]

און וואס איז מיט דעם וואס ברסלבר שרייבט כהאי לישנא:
און א מתן שכרה בצדה געב איך א לייק פאר ווער עס וועט מיר אויסבעסערן אין כללי כתיבה בל"נ.
פעלט נישט דא עפעס א ווארט?
און [b]אלטץ[/b] א מתן שכרה בצדה געב איך א לייק פאר ווער עס וועט מיר אויסבעסערן אין כללי כתיבה בל"נ.
ברסלבר זייט דיך נישט מייאש מ'קען ביי יעדעם טרעפן עפעס, אריינגערעכענט מיין יעצטיגע תגובה.
[tag]פשוט-קאמפליצירט[/tag] וועגן די שטומע הא'ס בין איך נישט איינשטימיג, ווייל יידיש איז נישט קיין אפיציעלער שפראך וואס ווערט רעגולירט אזויווי די וועלט'ס שפראכן למשל די ירושלימער יידיש איז נישט ווי די חסידישער יידיש און די חסידישער יידיש איז נישט ווי די יידישיסטישע יידיש, אין אייראפע האט מען נישט געקארגט קיין הא'ס, איך גראדע נוץ אויך אסאך די הא'ס, און גראדע ביי די פוילישע איז דאס אפילו נישט קיין שטומע הא זיי זאגן דאס ארויס.
אלענפאלס די עיקר ביי גראמאטיג איז מ'זאל זיך האלטן צו געוויסע כללים יעדעס מאל די זעלבע.

צ"ל אלס.
צ"ל זיי דיך.
צ"ל אריינגערעכנט
די שטומע הא"ס, איינשטימיג צי נישט, אזוי שרייבן היינט רוב מנין ובנין פון גוטע שרייבער, מ'האט אפיציעל געדראפט דעם איבעריגן דייטשן ה"א, ס'נאריש זיך צו עקשנ'ן דערויף. אפגערעדט צי ס'איז גערעכט צי נישט.
צ"ל אלנפאלס.
צ"ל דער עיקר ביי
צ"ל גראמאטיק.
ותן לחכם ויחכם עוד

[ברסלבער]

יישר כח [tag]פשוט-קאמפליצירט[/tag] און [tag]נהורא נפישא[/tag] פאר די הערות.
האט זיך עס שוין געלוינט געוואויר צו ווערן עטליכע כללים וואס איך - און מן הסתם נאך אנדערע - האבן נישט געוואוסט ביז יעצט.

אגב, וועגן "אלטץ", וואס איז טאקע די ריכטיגע וועג עס צו שרייבן, אלס, אלץ, אדער אלטץ?

----
דייטל האקט

[דייטל]

אלץ איז ברסלבר געשמאק צו לייענען.
אלס ברסלבר גלייך איך דעם ניק ברסלבר.
כאפסט?

[ברסלבער]

און אלטץ? איז בכלל נישט קיין ווארט?

[דייטל]

מ'שרייבט נישט אזוי, ניין.

[פשוט-קאמפליצירט]

[tag]פשוט-קאמפליצירט[/tag] וועגן די שטומע הא'ס בין איך נישט איינשטימיג, ווייל יידיש איז נישט קיין אפיציעלער שפראך וואס ווערט רעגולירט אזויווי די וועלט'ס שפראכן למשל די ירושלימער יידיש איז נישט ווי די חסידישער יידיש און די חסידישער יידיש איז נישט ווי די יידישיסטישע יידיש, אין אייראפע האט מען נישט געקארגט קיין הא'ס, איך גראדע נוץ אויך אסאך די הא'ס, און גראדע ביי די פוילישע איז דאס אפילו נישט קיין שטומע הא זיי זאגן דאס ארויס.

זיכער פארמאגט אידיש כללים, וואס ווערן אויך רעגולירט - הגם דורך נישט-פרומע מענטשן. לייען ביכער פון הונדערט+ יאר צוריק, וועסטו אויך זען אז אלע פאלגן נאך מער-ווייניגער די זעלבע גראמאטישע כללים (הגם מיט אויסלייג זענען זיי טאקע נישט אינגאנצן איינהייטליך).

[דייטל]

[tag]פשוט-קאמפליצירט[/tag] וועגן די שטומע הא'ס בין איך נישט איינשטימיג, ווייל יידיש איז נישט קיין אפיציעלער שפראך וואס ווערט רעגולירט אזויווי די וועלט'ס שפראכן למשל די ירושלימער יידיש איז נישט ווי די חסידישער יידיש און די חסידישער יידיש איז נישט ווי די יידישיסטישע יידיש, אין אייראפע האט מען נישט געקארגט קיין הא'ס, איך גראדע נוץ אויך אסאך די הא'ס, און גראדע ביי די פוילישע איז דאס אפילו נישט קיין שטומע הא זיי זאגן דאס ארויס.

זיכער פארמאגט אידיש כללים, וואס ווערן אויך רעגולירט - הגם דורך נישט-פרומע מענטשן. לייען ביכער פון הונדערט+ יאר צוריק, וועסטו אויך זען אז אלע פאלגן נאך מער-ווייניגער די זעלבע גראמאטישע כללים (הגם מיט אויסלייג זענען זיי טאקע נישט אינגאנצן איינהייטליך).

ריכטיג.

הגם מיט אויסלייג זענען זיי טאקע נישט אינגאנצן איינהייטליך

דאס איז געווען אמאל ווען די וועלט איז נאך געווען גרויס, אבער זינט די וועלט איז קליין געווארן שרייבט מען מער-ווייניגער [מ'פרובט עכ"פ] די זעלבע אויסלייג.

[נהורא נפישא]

צ"ל אלס.
צ"ל זיי דיך.
צ"ל אריינגערעכנט
די שטומע הא"ס, איינשטימיג צי נישט, אזוי שרייבן היינט רוב מנין ובנין פון גוטע שרייבער, מ'האט אפיציעל געדראפט דעם איבעריגן דייטשן ה"א, ס'נאריש זיך צו עקשנ'ן דערויף. אפגערעדט צי ס'איז גערעכט צי נישט.
צ"ל אלנפאלס.
צ"ל דער עיקר ביי
צ"ל גראמאטיק.
ותן לחכם ויחכם עוד

גראמאטיג לדוגמא איז געווען א טעות סופר
אגב איך פלעג אסאך ליינען דעם אלגעמיינער זשורנאל ( די זשעקאבסאהנס זענען באגאבטע שרייבער) מיר דוכט ( דאכט) זיך אז ביי זיי שרייבט מען "אלטץ"
נאך א חילוק פון אונזער יידיש (אידיש) און די רוסישע, זיי שרייבן ליידיק אנשטאטס ליידיג, רוהיק אנשטאטס רואיג, וכדומה
איבער "זייט" ביזטו גערעכט אבער ס'ווערט למעשה ברייט באנוצט היינט צוטאגס, אמאל פלעגט עס אויך באדייטן ווי היינט "זענט"
וואלטס דיר (זיך?) געקענט שטעלן אויף "דיך" און זאגן צ"ל דיר
איבער "דער עיקר איז" בין איך מסכים
דאס איבריגע (איבריקע) בין איך לאו דוקא מסכים
גראדע יעצט נאכקוקענדיג האב איך געפינען אז סיי די אלגעמיינער און סיי די פארווערטס שרייבן "אלס" אנשטאט "אלטץ"

[דייטל]

צ"ל אלס.
צ"ל זיי דיך.
צ"ל אריינגערעכנט
די שטומע הא"ס, איינשטימיג צי נישט, אזוי שרייבן היינט רוב מנין ובנין פון גוטע שרייבער, מ'האט אפיציעל געדראפט דעם איבעריגן דייטשן ה"א, ס'נאריש זיך צו עקשנ'ן דערויף. אפגערעדט צי ס'איז גערעכט צי נישט.
צ"ל אלנפאלס.
צ"ל דער עיקר ביי
צ"ל גראמאטיק.
ותן לחכם ויחכם עוד

גראמאטיג לדוגמא איז געווען א טעות סופר
אגב איך פלעג אסאך ליינען דעם אלגעמיינער זשורנאל ( די זשעקאבסאהנס זענען באגאבטע שרייבער) מיר דוכט ( דאכט) זיך אז ביי זיי שרייבט מען "אלטץ"
נאך א חילוק פון אונזער יידיש (אידיש) און די רוסישע, זיי שרייבן ליידיק אנשטאטס ליידיג, רוהיק אנשטאטס רואיג, וכדומה
איבער "זייט" ביזטו גערעכט אבער ס'ווערט למעשה ברייט באנוצט היינט צוטאגס, אמאל פלעגט עס אויך באדייטן ווי היינט "זענט"
וואלטס דיר (זיך?) געקענט שטעלן אויף "דיך" און זאגן צ"ל דיר



איבער "דער עיקר איז" בין איך מסכים
דאס איבריגע (איבריקע) בין איך לאו דוקא מסכים
גראדע יעצט נאכקוקענדיג האב איך געפינען אז סיי די אלגעמיינער און סיי די פארווערטס שרייבן "אלס" אנשטאט "אלטץ"

"זייט" איז בוודאי א ווארט, נאר אין איר ריכטיגן ארט.
מ'קען זאגן ווי @דער פינטעל איד האט געשריבן אויבן - "זייט אייך" [נישט מייאש], אבער ווען מ'נוצט נישט דעם ערנפולע "אייך". נאר אנשטאט, דעם פראסטן "דו". פאסט צו שרייבן "זיי דו".

נאך א באדייט פאר די ווארט "זייט" איז דאס וואס מ'נוצט היינט "זייט" אנשטאט "זינט".

און אז דו רעדסט פון אלטע שרייבער, קענסטו אויך שרייבן "ביזסטו" ווייל אזוי קומט דאס ווארט אריגינאל אזוי ווי קענסטו, מעגסטו, הערסטו, זעסטו, האסטו, וכו' וכו'. די זי"ן ווערנדיג נבלע אינ'ם ווארט פאלט דאס ארויס.

די דיך\דיר\זיך סוגי' איז נישט אנגעקומען צו א קלארער גאנג צווישן די שרייבער ועולם כמנהגו נוהג, יעדער לויט ווי אים שמעקט.

צו וועלכע איבעריגע ביסטו נישט מסכים? נא לפרט.

[דייטל]

@נהורא נפישא
איך וויל מיך אפיציעל אנטשולדיגן אויב ס'קען זיך דוכטן פון מיין פאוסט אז איך זוך אייך צו כאפן ביי גרייזן. כלל נישט, ס'האט מיר געשיינט אז עולם גולם לייגט דא ארויס זאצן צו פארריכטן, און ווי דו שרייבסט אויבן "אריינגערעכנט מיין יעצטיגע תגובה".

למעשה זע איך אז א צווייטער ניק האט געהאט געבעטן מ'זאל אים פארריכטן און דאס איז נישט געווען על כלל כולו יצא, אז שגיתי ואתי תלין משוגתי, והוא רחום יכפר בעדי.

[דייטל]

"זייט" איז בוודאי א ווארט, נאר אין איר ריכטיגן ארט.
מ'קען זאגן ווי @דער פינטעל איד האט געשריבן אויבן - "זייט אייך" [נישט מייאש], אבער ווען מ'נוצט נישט דעם ערנפולע "אייך". נאר אנשטאט, דעם פראסטן "דו". פאסט צו שרייבן "זיי דו".

הסבר הדברים, ווייל ווען מ'רעדט בלשון כבוד, רעדט מען נישט בלשון יחיד נוכח, נאר בלשון נסתר רבים. דען טוישט זיך אלעס צו פלורעל, והבן.

[נהורא נפישא]

דייטל דארפסט ברענגן א חטאת אדער גיין גלות ליידן.
אלענפאלס Vs אלנפאלס ווערט גענוצט ביידע.
איך טראכט יעצט אריין אז "זייט" איז א לשון כבוד פרובירט צוצושטעלן "אייך" אנשטאטס "דיך" וועסטו זעהן (זען) אז איר וועט מוזן זאגן "זייט" אנשטאטס "זיי"

[דייטל]

דייטל דארפסט ברענגן א חטאת אדער גיין גלות ליידן.

גלות פאר רציחת נפש בשגגה [אזיל סומקא] פארשטיי איך נאך, אבער חטאת ? וועלכע פון די חייבי כריתות איז דאס?

אלענפאלס Vs אלנפאלס ווערט גענוצט ביידע.

ווערט גענוצט אפשר אבער קומט באמת נישט אזוי, ווייל דאס איז גארנישט אנדערש ווי אלע עי"ן'ס וואס [מ'פלעגט אמאל, און מאנכע מתחילים טוען דאס נאך אלץ] אריינלייגן אין יעדע ווארט, על לא דבר. אזוי ווי דו שרייבסט נישט ליידען, שרייבען, באדייטען, און אויך נישט מיילען און היילען.

נאך א למ"ד וועט נאר קומען א עי"ן אויב ס'איז נאך א consonant ווי למשל "הימלען" אבער נישט נאך א vowel.

אגב, ברענגען קומט יא מיט א עי"ן.

[דייטל]

בכלל איז אלנפאלס א מקרא קצר, פונקט ווי מ'זאגט נישט אין לה"ק "כל פנים".
דאס איבערטייטש פון "על כל פנים" איז = אויף אלען פאל[ס], אויף איעדן פאל. אין איין ווארט וואלט עס געדארפט עכט זיין "אויפאלנפאלס" למעשה זאגט מען "אויף אלנפאלס" און פון דארט איז עס אריבער צו "אלנפאלס". [וועם ס'שטערט זאל ביטע אריינלייגן די עי"ן'ס דארט וואו עס געהערט..]

[נהורא נפישא]

[tag]דייטל[/tag] קוקסט מיר אויס צו זיין א מומחה אינעם געביט פון גראמאטיק.
וואלט איך געוואלט פרעגן איבער די-דער-דאס וואס זייער באנוץ ווענדט זיך צו דער שם עצם אדער שם תואר איז פונעם מענערישען אדער ווייבערישען מין אדער פלוראל, איז טאקע אין יידיש אזויווי דויטש און נאך שפראכן (ספאניש, פראנצוזיש, אלט-ענגליש, העברעאיש, אראביש, און נאך) פארהאן אויף נישט לעבעדיגע אביעקטן אדער באגריפן אז ס'זאל זיין אדער פונעם מענערישען אדער פונעם ווייבערישען מין ? און אז יא וויאזוי דערקענט מען זיי ?
"אזויווי" "וויאזוי" שרייבט מען טאקע אזוי ?
קען מען שרייבן "פלוראליסטיש" אנשטאטס "אין פלוראל"
אגב קען זיין אז כ'האב אריינגעווארפן אפאר איבריגע עי"ןס
"אלנפאלס" איז טאקע א לשון קצרה א סינאנים פאר דעם איז דא "אין איעדנספאל"

[דייטל]

[tag]דייטל[/tag] קוקסט מיר אויס צו זיין א מומחה אינעם געביט פון גראמאטיק.
not really, רעלאטיוו.

וואלט איך געוואלט פרעגן איבער די-דער-דאס וואס זייער באנוץ ווענדט זיך צו דער שם עצם אדער שם תואר איז פונעם מענערישען אדער ווייבערישען מין אדער פלוראל, איז טאקע אין יידיש אזויווי דויטש און נאך שפראכן (ספאניש, פראנצוזיש, אלט-ענגליש, העברעאיש, אראביש, און נאך) פארהאן אויף נישט לעבעדיגע אביעקטן אדער באגריפן אז ס'זאל זיין אדער פונעם מענערישען אדער פונעם ווייבערישען מין ? און אז יא וויאזוי דערקענט מען זיי ?
ס'איז פארהאן, וויאזוי מ'דערקענט זיי איז איינע פון די שווערסטע שאלות, בעצם איז נישטא וואס צו דערקענען אין א זאך וואס איז נישט לעבעדיג, נאר דאס איז זעט אויס הסכמת השפות ווי דער אבן עזרא זאגט בפ' ויצא כל דבר שאין בו רוח חיים זכרהו ונקבהו, ברויך מען דאן אזוי צו טון.
ס'דא וואס ווילן זאגן אז מ'דערקענט עס מצורת האות נישט פונ'ם אביעקט, שטימט עס אבער נישט דווקא.
די שאלה - וואס איז וואס? איז א ברענעדיגע. איינער הייסט קוקן לויט לשון הקודש, אן אנדערער לויט דייטש, דער לעצטער האט ווארשיינליך מער רעכט.
די פשוט'סטע וועג איז צו קוקן אין ווערטער-ביכער וואס האבן אנגעצייכנט נעבן א noun אויב ס'איז ז' אדער נ'.

"אזויווי" "וויאזוי" שרייבט מען טאקע אזוי ?
אויב דו מיינסט צו פרעגן צי מ'שרייבט עס אין איין ווארט אדער צוויי ? די גוטע שרייבער שרייבן עס אין צוויי ווערטער כזה "ווי אזוי".
אויב דו מיינסט צו פרעגן עפעס אנדערש נא לפרש, בעצם איז דאס ווארט "אזוי" איבעריג, און אין געוויסע מקומות [אזוי] ווי אין אר"י לאזט מען גענצליך אויס, מ'הערט זיי פרעגן פראגעס "ווי הייסטו"? "ווי פאסט עס" "ווי איז דער דין".
ווען מ'וויל מדמה זיין צוויי זאכן קענסטו זען אז מ'זאגט "דאס איז פונקט [אזוי] ווי דאס". מיר שרייבן יא כסדר "אזוי". סיי ביי "ווי אזוי" און סיי ביי "אזוי ווי".

קען מען שרייבן "פלוראליסטיש" אנשטאטס "אין פלוראל"
פלוראליסטיש מיין איך איז א פיליזאפישע אויסדרוק, און טייטשט נישט ריכטיג אפ דאס באדייט פון לשון רבים אין שפראך.

אגב קען זיין אז כ'האב אריינגעווארפן אפאר איבריגע עי"ןס
מודים דרבנן היינו שבחייהו! i admire you for being humble

"אלנפאלס" איז טאקע א לשון קצרה א סינאנים פאר דעם איז דא "אין איעדנספאל" (אדער אין יעדנספאל)

[נהורא נפישא]

דאס וואס איר ברענגט בשם ראב"ע, כ'האב שוין געהערט אמאל דעם זאץ אבער ווילענדיג נאכקוקן אין וואספארא קאנטעקסט ער זאגט דאס האב איך עס נישט געקענט טרעפן
ווייל ס'איז מיר זייער מאדנע נאך אלעם איז אין תנכישן העברעאיש דוקא יא רוב רובם פון ווערטער קאטיגאראזירט אינטער א געוויסער מין און גראדע נישט מצד דעם אביעקט נאר מצד דעם ווארט וואס באצייכענט דעם אביעקט
וואס איך מיין צו זאגן איז אז לאמיר זאגן אז די עצם לבנה איז נישט מער פעמאנין ווי מוסקאלין איז אבער די ווערטער וואס באצייכענען איר יא געוואנדן וואס דאס איז, צום ביישפיל דער שם עצם לבנה איז א לשון נקיבה (סאיז מערקוועדיג מצד די אויסלאז פונעם הא) ווידעראום ירח איז א לשון זכר, זעט איר פון דעם אז ס'איז נישט די עצם זאך וואס איז אדער א לשון זכר אדער נקיבה נאר ס'איז דוקא די נאמען מיט וואס מ'באצייכענט איר
די זעלבע, שמש איז לשון זכר ונקיבה צוגלייך ווידעראום חמה איז דוקא א לשון נקיבה.