הרב נפתלי הירץ וויזל

תולדות און ‫ביאגראפיע, פראפילן און אנאליזן פון אידישע און אלגעמיינע פערזענליכקייטן, אמאל און היינט
רעאגיר
באניצער אוואטאר
טאמבל סאס
שריפטשטעלער
שריפטשטעלער
הודעות: 4222
זיך רעגיסטרירט: דאנערשטאג מערץ 08, 2012 7:59 am
געפינט זיך: נישט דאס פלאץ.
האט שוין געלייקט: 7148 מאל
האט שוין באקומען לייקס: 3602 מאל

הרב נפתלי הירץ וויזל

שליחה דורך טאמבל סאס »

[justify]בס"ד
הרב נפתלי הירץ וויזל וועלכער איז געבוירן ה' טבת תפ"ו, דעם ניינטן דעצעמבער 1725 (געלעבט ביז 1805 ) איז געווען א לינגוויסטיקער און פאעט אינעם לשה"ק שפראך. פון די וועלכע זענען געשטאנען אין שפיץ פונעם השכלה באוועגונג. זיין חיבור דברי שלום ואמת, וואס פאדערט א דראסטישע טויש אינעם אידישע חינוך האט ערוועקט א שטורמישע קאנטראווערסיע צווישן די ערשטע משכילים און די רבנים פון די אייראפעישע געמיינדעס. דער חיבור פון שירים וואס ער האט מחבר געווען אויף ר' משה מנדלסון "שירי תפארת" האט שטארק באיינפלוסט די קומענדיגע דורות פון פאעטער און מחברי שירים. און א טייל פון די היסטאריקער זעהן אין אים די אנהויב פון די העברעאישע שפראך באנייאונג.

זיין יוגנט

די פאמיליע פון נפתלי הירץ, א משפחה פון אידישע סוחרים מיטן נאמען רייז, פון פוילישן אפשטאם, האבן נאכפאלגענדיג די ת"ח ות"ט אומרוהען און שלעכטע צייטן פאר אידן, זיך אריבערגעצויגן צו קרקוב, דערנאך צו אמסטערדאם. נאכוואס די פאמיליע האט שיין מרוויח געווען אין געשעפטן האט זי זיך געצויגן צום שטאט וויזל (Wesel) אין דויטשלאנד. טוישענדיג די נאמען פון רייז צו ווייזל. נאכוואס די עסקים האבן זיך פארצווייגט און זיי האבן אנגעקניפט מסחרישע קשרים מיטן דענישער קעניג האבן זיי געצויגן זיך צו האמבורג, וואו דארט איז אין דעם ניינטן דעצעמבער 1725 נפתלי הירץ געבוירן געווארן צו זיין פאטער יששכר. אין זיין קינדהייט האט זיך די ממשפחה געצויגן צו קאפענהאגן, און זיין טאטע האט סופלייט סחורה און פראדוקטן צום קעניג, און דארט האט נפתלי הירץ אנגעהויבן באקומען א מסורה'דיגע אידישע חינוך: תנ"ך און גמ'. אין 1735 איז געקומען קיין קופנהאגן דער מלמד שלמה זלמן הענע (הינא, הנאו) און יששכר ווייזל ה אט אים געדינגען ער זאל לערנען זיין דער פריוואטער מלמד פון זיין זוהן. פון דעם מלמד האט נפתלי הערץ באקומען דעם חשק ארויסצוקוקן אביסל פון די טראדיציאנאלע אידישע לערנונגען און זיך אינטרעסירן אין היסטאריע, געאגראפיע, נאטור און מאטעמאטיק. ער האט אנגעהויבן לערנען וויסנשאפטליכע אידישע ביכער פון די מיטלאלטער יארן, און אויך געלערנט זיך פרעמדע שפראכן, אריינגערעכנט דויטש און פראנצויזיש. ווי אויך האט ער געלערנט אין די ישיבות פון די תורה ריזן אין יענע דור, צווישן זיי רבי יהונתן אייבשיץ זצ"ל און איינגעקויפט א אויסטערלישע בקיאות אין תלמוד, הלכה און אגדה.

זייענדיג זיבעצן יאר אלט אין 1742 האט ער זיך איינגהאנדלט א תנ"ך איבערגעטייטשט אין דויטש דורך מארטין לוטער, און דארט געלערנט די 'ספרים החיצונים' (דעטערוקונוניקל) דאס זענען ביכער וואס די מערהייט פון זיי זענען געשריבן געווארן דורך אידן אין די תקופה פון בית שני אבער זענען נישט אנגענומען געווארן דורך די אידישע חכמים און פירער ווי א טייל פון די פארהייליגעטע כתבי ידות ווען מ'האט געשלאסן דעם תנ"ך.

ער האט אנגעהויבן מיטן איבערטייטשן דעם ספר חיצוני "חכמת שלמה" אין לשה"ק, און אפילו צוגעלייגט זיינס א קליינעם פירוש וואס ער האט שפעטער פארברייטערט פאר א חיבור מיט'ן נאמען "רוח חן" די תרגום האט ער מדייק געווען צו שרייבן אויפ'ן ריינעם לשון המקרא פון תנ"ך. די נארמע (וואס ער האט נאך גע'ירשנט פון זיין רעבין האנאו, וועלכער האט מתקן געווען די לשון פון סידור לויט דיזע כללים) האט נאך באגלייט פאר יארן שפעטער די כללי עברית וואס די תנועת השכלה האט באנוצט אין זייערע ווערק
מיט די הילף פון זיינע עלטערן און פעטער'ס האט ער אנגעהויבן האנדלען, און נאך עטליכע יאר אנגעהויבן ארבעטן פאר'ן אידישן אמסטערדאמער באנקיר היינריך פייטל אפרים, וועלכער איז אליין געווען א מיטגליד פון א קליין גרופע משכילים אין אמסטערדאם, צווישן זיי דוד פרנקו-מאנדעז און אנדערע, ווען צו דער זעלבער צייט טוט ער זיך פארטיפן אין דקדוק פון לשון המקרא.
צווישן די יארן פון תקכ"ה – תקכ"ו האט ער מוציא לאור געווען אין צוויי טיילן דעם ספר "גן נעול" - א חקירה אינעם אפטייטש און באדייט פונעם שורש "חכם". שפעטער איז עס געווארן א חלק פון די סעריע ספרי דקדוק זיינע מיטן נאמען "לבנון". נפתלי הירץ האט אפגעלערנט דעם דקדוק פון לשה"ק. דאס היות לשה"ק איז דעם אויבערשטן'ס שפראך, פאסט זיך נישט קיין מילים נרדפות – ווערטער און סינאנימען וואס ווערן גענוצט פאר עטליכע אפטייטשן. דעריבער האט ער זיך אנגעשטרענגט מבחין צו זיין צווישן ווערטער און פאראלעלע מושגים. א ארבעט וואס טוט שטארק פארפלאנטערן זיינע פירושים און מאכט שווער פאר'ן לייענער ארויסצוקומען מיט א קלארקייט.

בערלין
אין אמסטערדאם איז נפתלי הערץ פינאנציעליש געשטאנען גוט, און ער האט געעפנט זיין אייגענע ביזנעס. און 1796 האט ער זיך אומגעקערט קיין קאפענהאגן, און געהייראט מיט זיין פרוי שרה, דארט האט זיין פינאנציעלע לאגע אנגעהויבן גיין קאפ אראפ, און אין 1774 איז ער אריבער קיין בערלין אנצופירן דעם ביזנעס פון יוסף פייטל אפרים. ( א זוהן פונעם אויבן דערמאנטן היינריך)

נאך איידער ער איז געקומען קיין בערלין האט ער שוין געפירט בריוו קאראספאנדענץ מיט משה מענדעלזאן, און גאר שטארק אויסגעלויבט זיין ספר 'פיידאן', און אפילו אנגעטראגן זיך עס איבערצוטייטשן אין לשה"ק. פון ווען ער איז אנגעקומען קיין בערלין איז זייער פריינדשאפט שטארקער געווארן, טראץ וואס נפתלי הערץ איז געווען פיהל מער אפגעהיטן און פארמאכט מיט זיינע דעות און אויפגעקלערטקייט – פון מענדעלזאן. אין 1775 האט ער פארשרפייט זיין צווייטע ספר "יין לבנון", א לינגוויסטישע פירוש אויף מסכת אבות, אויף וועלכן ער האט באקומען אסאך הסכמות, צווישן זיי פון דער נודע ביהודה, און רבי דוד טבל פון ליסה, וועלכע זענען שפעטער געווארן זיינע בלוט שונאים און אים פארביטערט דאס לעבן.
דער ברייטער פירוש "רוח חן" אויף "חכמת שלמה" האט ער אריסגעגעבן אין 1780 און אויף דעם האבן שוין מער נישט ערשיינט קיינע הסכמות פון רבנים (ווארשיינליך צוליב די התנגדות קעגן ספרים חיצונים וואס האט געהערשט יענץ צייט). אין 1778 איז ארויס לאור דער באנד פון אידיש טייטש אויף ספר שמות, מיט'ן ביאור פון מענדעלזאן, און נפתלי הערץ האט עס תיכף באגריסט מיט א שיר "מהלל רֵע" לכבוד דעם. דארט האט ער אויסגעלויבט מענדעלזאן, און קריטיקירט די דעמאלטדיגע אידישע חינוך, אפרעדנדיג זיך אז די מלמדים לערנען נישט מיט די קינדער נ"ך און דקדוק, און פירוש המילות פון לשה"ק.

יענע יארן האט נפתלי הערץ פארלוירן אין זיינע פארמעגנס, און ער איז אפגעזאגט געווארן פון זיין ארבעט, דערגרייכענדיג א פינאנציעלע נויט. ער איז געצווינגען געווען אנצוהויבן זיך פארדינגען אלס מלמד, אבער דער מזל האט אים דא אויך נישט געשפיהלט, און ער האט נישט געטראפן קיין ארבעט, צוליב וואס די פרומע עלטערן האבן אים נישט געוואלט, ווייל ער איז געווען צו 'אויפגעקלערט' פאר זיי, און די משכילים האבן אים אויך נישט געוואלט דינגען, וויבאלד ער איז געווען צו פאנאטיש פאר זיי, אויך א דאנק דעם וואס ער האט זיך געגנגעשטעלט דאס לערנען נאטור פארשונגען מיט די קינדער, וויבאלד זיי טוען נישט גענוג אריינהארעווען אין די פסוקים פון ספר בראשית. ער האט שפעטער געזאגט אויף זיך "הישנים יחשדוני לחדש, והחדשים יחשדוני לישן". יענע יארן האט ער גענהויבן ארבעטן אויף א גרינדיעזע לשה"ק ווערטערבוך, וועלכע האט למעשה קיינמאל נישט געזען דעם דרוק. אויך האט ער דאן פארפאסט דעם פירוש זיינעם אויף ספר ויקרא צוזאמען מיט מענדלזאנ'ס טייטש חומש און ביאור; גאר א טיפע פירוש, אבער לויט קריטיקירער האט ער זיך צופיהל פארלייגט אויף לינגוויסטישע שאלות, און וויבאלד זיין ארגינעלע רצון איז געווען אויסצוגלייך די פסוקים מיט די ווערטער פון חז"ל, איז עס למעשה געווארן זייער לאנג און פארפלאנטערט. אלענפאלס, אדאנק דאס ארויסגעבן דעם פירוש, האט זיך נפתלי הערצ'נס פינאנציעלע לאגע היפש פארבעסערט, און זיין מזל האט אים אויפגעשיינט.

דברי שלום ואמת.

אינעם דרייצנטן פון אקטובער 1781 האט יוזעף קיסר דער צווייטער ארויסגעגעבן דעם באקאנטן טאלאראנצדיקט דעקרעט. זיין ציהל איז געווען צו מאדערנעזירן דעם אידישן פאלק, און צו דעם צוועק איז געשאנקן געווארן פאר'ן איד, אסאך פריוועליגיעס, און פארשידענע פארבאטן זענען אראפגענומען געווארן. אבער אין די זעלבע צייט, האט מען אויך ארויפגעלייגט אנדערע חיובים אויף זיי, ספעציעל אין די געביטן פון חינוך. דער טאלאראנץ דעקרעט האט זיי באפרייט א טייל פון די שטייערען וואס איז געלעגן אויף זיי ביז דאן, עס איז ערלויבט געווארן פאר אידן צו לערנען פאכן וואס איז ביז היינט פארבאטן געווען, אנפירן מיט ביזנעסער, און פטור געווארן פון דארפן גיין געקליידעט מיט ספעציעלע קליידער; דאקעגן מצד שני, איז געקומען א לאנגע ליסטע פון פרישע באגרעניצונגען און נייע גזירות, אריינגערעכנט, די פארבאט פון זיך באזעצן אין געויסע אנגעצייכנטע זאנעס אין אויסטריה, נייע שטיייערן, און א איסור צו שרייבן אין די פנקסי הקהלה אין אידיש אדער לשה"ק. בלויז דויטש! און אזוי נאך. די טאלעראנץ דעקרעט האט אויך באהאנדלט די אידישע עדיוקעישן. מ'האט ערלויבט אידן צו גיין לערנען אין די מאדערנע שקאלן פונעם לאנד, און אזוי אויך זיך אליין עפענען מאדערנע שקאלעס, אוואו מ'וועט לערנען דויטש דארט.
פארזעצונג קומט.[/justify]
דאס איז נישט מייניגע, דאס איז אויך נישט פון באשעפער. דאס איז פון די מאדערנע אחיה השילוניס פון היינט.
פארוואס זאג איך אייך דאס? ווייל כל מי שאינו אומר דבר בשמם מתעטר בעטרה שאינו שלו ומביא בערות, גסות רוח ואמונות טפלות בעולם.

דער אשכול פארמאגט 59 תגובות

איר דארפט זיין א רעגיסטרירטער מעמבער און איינגעשריבן צו זען די תגובות.


רעגיסטרירן איינשרייבן
 
רעאגיר