יעצט, ווי ארויסגעברענגט באריכות אין מיין אשכול איבער דאס קאנצעפּט פון ״ג-ט״, ובפרט במשנת הנעגאטיווע טעאלאגיע של הרמב״ם, קען מען דאך נישט זאגן קיין קיין שום תואר אויף ״ג-ט״ (ועכ״כ אז ניטאמאל קען מען זאגן אז ער עקזיסטירט במציאות). וממילא איז וואס די ״אַמניבּענעוואלענט״ מיינט דא איז טאקע בפעולותיו (ווייטער בלשון מושאל) בהעולם. דאס באדייט אז ממבטינו איז דאס תכלית הטוב והצדק. ועיין במו״נ ח״א פנ״ד. ואיה״נ אז ער ברענגט דארט ארויס אז דאס זעלבע איז בנוגע הפעולות בהעולם שנראים כ״קנוא ונוקם ונוטר ובעל חמה״, און עס איז נאר אז פעולות הטוב בהעולם זענען (ועכ״פ באדארפן צו זיין) מער, איז ער דאך אבער שפעטער בח״ג פ״י מבאר דעם געדאנק פון (ב״ר נא ג) שאין דבר רע יורד מלמעלה, אז וואס ג-ט האט געטוהן און טוהט בפועל (בלשון מושאל) איז נאר טוב, און רע איז נאר די (הכרח׳דיגע, ועיין להלן בפי״ב ופט״ו) אינדערעקטע העדר פון טוב. אין דעם קאנטעקסט איז אט דאס אַמניבּענעוואלענס.
ועיין כאן וכאן איבער פּאזיטיווע תוארים לעומת נעגאטיווע תוארים על הקב״ה.
יעצט, איך האב נישט געזאגט אז עס איז דא א פסוק צי פסוקים וואס ווייזט/ווייזן אז הקב״ה איז תכלית/כולו הטוב. (עס איז סתם אזוי נישט אזוי פשוט צו זאגן אז תנ״ך האט געהאט דעם קאָנסעפּשאן פון ״ג-ט״ וואס דער רמב״ם ודעימיה האבן געהאט. ואכמ״ל.) אבער פסוקים המורים על טובו ורחמנותו של הקב״ה זענען לכאורה מער ווי די המורים על יכולתו. לדוגמא, כי טוב ה׳ בתהלים במזמור קלה פסוק ב, וכל מזמור קלו כי לעולם חסדו. מ׳קען טאקע זאגן אז מ׳זעהט נישט דערין ממש אז ג-ט איז ״כולו״ טוב, ווי אויך איז דאס סתם אזוי פאעטיש אויף ארויסצוברענגען א הודאה. און, וכנ״ל, זענען ווייטער דא פסוקים אויף פארקערט המורים על קנאותו וכעסו. אבער דאן איז דאס זעלבע לגבי דעם פסוק דארט (קלה ו) כל אשר חפץ ה׳ עשה בשמים ובארץ וגו׳ און אנדערע פסוקים כדומה המורים על יכולתו.
והגע בעצמך. איך גלייב אז עס איז דא א סיבה פארוואס דו האלסט אז די פאלגענדע זאץ איז פאלש:
״ג-ט איז נישט קיין גוטער (נאר מען טאר דאס נישט ארויסזאגן) פונקט אזוי ווי ער איז נישט קיין שלעכטער.״
איך גלייב אז דו נעמסט אָן דעם דאקטרין כלפי ג-ט פון ״דרך הטוב להטיב״ (כהרמח״ל) וכדומה.
וכמובן אז טאמער געבט מען טאקע אויף אויף דעם אז ג-ט איז א גוטער, איז טאקע נישטא קיין פראבלעם פארוואס עס איז דא שלעכטס - ער איז דאך נישט קיין ״גוטער״, טא פארוואס זאל דען דייקא נישט זיין קיין שלעכטס? עס איז פארהאן דא א געמיש פון טוב ורע. ועכ״כ אז עס זענען דא וואס ווילן אפלערנען אז דאס בעצם, ולגבי יושר וצדק, איז טאקע די לעהרע פון ספר איוב: אז מאן יימר אז ג-ט איז יושר׳דיג און מאראליש, און אז עס מוז טאקע אזוי זיין? ג-ט והתנהגותו בהעולם איז נישט מאראליש און אויך נישט אימאראליש; עס איז אינדיפרענט. און ספר איוב דינגט זיך טאקע דערמיט מיט די אנדערע ספרים בתנ״ך (אחוץ ספר קהלת). אין אנדערע ווערטער, די לעהרע פון ספר איוב איז אז עס איז טאקע דא א תכלית להתנהגותו של הא-ל בהעולם וואס דער מענטש קען נישט משיג זיין, אבער עס האט נישט דייקא קיין קשר מיט יושר ומאראל ושכר ועונש. און אין אזא פאל הייבט זיך טאקע נישט אָן דאס פראבלעם פון שלעכטס - התנהגותו בהעולם איז טאקע נישט מאראליש פּערפעקט, וואס ״מאראליש פּערפעקט״ איז דאך דאס וואס מ׳מיינט מיט ״אַמניבּענעוואלענט ותכלית הטוב״.
*
לגבי טענה׳ן אז ״רע״ מיינט נאר ״דאס וואס איז קעגן ג-ט׳ס ווילן״, וממילא וויבאלד אלעס פאסירט מיט ג-ט׳ס ווילן איז עס בהכרח נישט ״רע״, טענה׳ט דר. גרעהעם אַפּיִ: ער איז אַן אטעאיסט און ער איז דארט מודה:
ער זאגט אבער אז עס איז יתכן א פארמיולעישאן פונעם ארגומענט וועלכע פרעגט יא אפ א פארמיולעישאן פון א טעאיסטישע וועלט-אויסקוק.I think that it is quite clear that no one has yet produced an argument which shows that our current best partially articulated theistic worldviews are rendered inconsistent by claims about the distribution of evil in our universe. When we examine extant arguments from evil, we always find that the (perhaps merely alleged) contradictions involve claims that theists can — and typically do — reasonably reject
While I have said no one has yet produced an argument which shows that our current best partially articulated theistic worldviews are rendered inconsistent by claims about the distribution of evil in our universe, I have not said that we may reasonably suppose that no one will ever produce an argument which shows that our current best partially articulated theistic worldviews are rendered inconsistent by claims about the distribution of evil in our universe. I think that it remains an open question whether theists will ever provide a satisfying explanation of the emergence of imperfection from perfection that is posited in their theories; but I also think that it remains an open question whether naturalists will ever be able to demonstrate that there is an inconsistency in theories which posit that imperfection emerges from perfection
ער טענה׳ט דארט, ענליך צו דר. שׁאַן קעראל, אז וואס מ׳דארף צו באטראכטן איז די מאדעלן פון טעאיזם נגד נאטורעליזם וועלכעס איז בעסער מסביר דאס וואס מ׳זעהט וביחס להרעות. ווי אויך סתם אזוי וועלכעס האט מער פשטות (אקאם׳ס רעיזאר וכו׳). אויף דעם ענטפערט דארט דר. עלענאר סטאָמפּ: דר. אַפּיִ ענטפערט אויפ׳ן ארגומענט קעגן פשטות:
***While I agree that there are hard questions about simplicity, I think that matters are probably not quite as bad as Stump supposes. On the kind of view of explanatory virtues that I favour, we should think of theory choice as a matter of finding an optimal trade-off between simplicity and explanatory success. If a theory does not succeed in explaining data, then it is simply not a successful overall theory (no matter how useful it may be in limited domains in which it does explain data). However, if two theories both successfully explain data, but one is simpler than the other — because, say, all is equal except that one theory postulates fewer entities than the other — then the simpler theory is to be preferred. (Intuitively, this is because our data gives us no reason to believe in the additional entities that are postulated by the more complicated theory)
אז מ׳דערמאנט די געדאנק אז עס איז נמנע אף מהא-ל צו באגיין זעלבסטמארד און זיך אליינס פארטיליגן, האב איך אויבן צוגעברענגט דעם רמב״ם במו״נ ח״ג פט״ו אז לדידן איז דאס אז ג-ט זאל זיך מגשם זיין אויך מכּתּ הנמנעות משא״כ להנוצרים איז עס נישט נמנע, און איז דאך א חלק פון זייער גלויבונג בישו. איז מיר געווען אינטרעסאנט צו זעהן אז דער קריסטליכער טעאלאג דר. טאמאס אלטיזער האט געהאלטן, און גאר פון א קריסטליכער טעאלאגישע פּערספּעקטיוו, אז גאט האט זיך ממש און ליטעראל זעלבסט-פארטיליגט ביי הריגת ישו, וואס דאן איז גאט געווארן פשוט איינס מיט נאטור כשפינאזע און נישט מער. און דאס איז נישט אין א מעטאפרישן זין אזוי ווי מאמרו של ניטשע, נאר ממש. און ווי ער שרייבט:
(דאס דערמאנט א משהו פון הרב דר. מיכאל אברהם׳ס שיטה אז בהעבר איז טאקע געווען א התערבות מהאלקים בהעולם, אבער כהיום האט זיך ג-ט אפגעזאגט דערפון זייענדיג אז דאס מענטשהייט דארף שוין צו זיין גענוג מעטשור זיך אליינס אַן עצה צו געבן לפי חקי הטבע המנהלים את העולם.)To confess the death of God is to speak of an actual and real event, not perhaps an event occurring in a single moment of time or history, but notwithstanding this reservation an event that has actually happened both in a cosmic and in a historical sense
לויט דער רמב״ם וקהל מאמיני ישראל איז אזא זאך מכּתּ הנמנעות אף להא-ל. ביי די נוצרים, וואס דארפן צוקומען צו הגשמה בתוך דתיהן ואמונתן, קען אויסקומען אז זיי זאלן אָננעמען אז דאס איז יא מכּתּ האפשרי פאר א כל יכול המחוייב המציאות.
***
איך האב געזעהן אַן אינטרעסאנטע פארמיולאציע פונעם פראבלעם פון שלעכטס, לגבי די סוג רעות מאדם אל קצתו ואפילו לפי בחירה חופשית. והיינו, אז וויבאלד ביי יעדעס אקט איז שייך מ׳זאל בוחר זיין אדער דעם טוב אדער דעם רע, איז לאגיש יתכן איין וועלט אין וועלכעס יעדער האט אלעמאל בוחר בטוב; עס איז גאר גאר גאר משונה׳דיג אימפּראַבּעבּל אין די סעט פון אלע מעגליכע אויסקומען, אבער עס איז נישט לאגיש מן הנמנע. און אויב איז הקב״ה א יודע הכל מראש, קען ער דאך זעהן די מעגליכקייט צווישן אלע מעגליכקייטן. און אז ער איז א כל יכול, קען ער צושטאנד ברענגען וועלכעס פון די מעגליכקייטן ער וויל נאר. איז פארוואס האט ער, זייענדיג א רוצה אך בטוב, דאס נישט צושטאנד געברענגט אזוי?
אין אנדערע ווערטער, דאס וואלט געקענט דינען אלס א קאמפּעטיבּיליסט מהלך להשוות דיטערמעניזם עם בחירה חופשית, ווי אויך א תירוץ ווי ידיעה איז נישט מכריח הבחירה. דא איז אבער וואו דער רלב״ג׳ס הגבלה אויף ג-ט׳ס אַמנישיענס קען העלפן. והיינו, וויבאלד די עתיד איז גענצליך אפען (באשר הם פרטיים), ועכ״כ אז ג-ט ווייסט דאס טאקע נישט (באשר הם פרטיים) ווייל עס איז נישט שייך קיין ידיעה דערויף און פאלט נישט אונטער גדר ״ידיעה״, איז דעריבער טאקע נישט שייך אז ער זאל אפירברענגען אזא סארט וועלט וואו יעדער האט אלעמאל בוחר געווען בטוב, אָן טאקע גענצליך אויפגעבן בחירה חופשית - אויב קען ער זעהן א וועלט וואו יעדער איז בוחר בטוב איז דאן נישטא קיין בחירה חופשית, און אויב איז דא בחירה חופשית דאן קען ער נישט זעהן און אפירברענגען אזא וועלט וואו יעדער איז אלעמאל בוחר בטוב.
(דאס דערמאנט אביסל פונעם ״אסאך-וועלטן״ מהלך אין קוואנטום פיזיקס, ובפרט יחסה לבעיית הרעות.)
***
אין דעם געדאנק פון אנטינעטעליזם איז לפי וואס @יאסל ראקאווער האט דא געשריבן, קען דאס זיין א רמז מיט דעם וואס די פסוק זאגט (דברים יד א) בנים אתם לה׳ אלקיכם. והיינו, אז אונזער גאנצע באשאפונג אין ג-ט׳ס וועלט איז די זעלבע מאראליש ווי דאס ווען מ׳געבוירט א קינד: עס איז נוח לו שלא נברא פאר׳ן קינד, וכן הוא לגבי דעם אז הקב״ה האט באשאפען דעם מענטש בכלל. ולכן השווה הקב״ה כבודו לכיבוד אב ואם, ושלשה שותפים יש באדם (קידושין ל:).