די פרייהייט פון טראכטן און פארשטיין - ביאָנד אונזער פארשטאנד

[געפילטע פיש]

זעהסטו, פאר אזאלכע טענות קומט טאקע צוניץ אז מען רעדט פון א"ס מקרים.

עס איז אוממעגליך אז 'עס זאל שוין האבן' אדרוכגעגאנגען א"ס מקרים, מסכים?

נישט מעגליך און אומאויסגעהאלטן לאגיש איז צוויי עקסטערע זאכן, איינמאל דו גלייבסט אין א גאט וואס איז א"ס, קענסטו דאך שוין גלייבן אין יעדע א"ס, נו, זאל זיין א"ס מציאות'ן. איי איך פארשטיי עס נישט? נו, גאט פארשטיי איך אויך נישט.

[ונבנתה העיר]

נעה, ס'איז אן אנדערע סארט נישט פארשטיין.

דו וועסט מוזן זאגן אז דא אין אונזער פיזישע וועלט איז שוין בפועל געשעהן א"ס מקרים.

[יאיר]

איך האב איבערגעטראכט די דעבאטע דא און איך בין געווארן דיזי, האב איך געקלערט לאמיר אנהויבן פון אנהויב.
ס'איז אמאל געווען פאפולער א שיטה אז אונזער וועלטל, דער ערד די שטערנס און פלאנעטטן, האבן אלעמאל עקזיסטירט. דהיינו, די וועלט האט עקזיסטירט פאר אן אינסוף סכום פון צייט (אזוי צו זאגן).
קומט יעצט החכם אלגאזאלי און טענה'ט אזוי:
א) אויב עפעס עקזיסטירט אין אין סופית, באדייט דאס אז עס ענדיגט זיך קיינמאל נישט און מען גרייכט קיינמאל נישט דעם סוף פון דער עקזיסטענץ פון דעם זאך, ווייל אויב מען איז אנגעקומען ערגעץ איז מען דאך אנגעקומען צו א סוף, נישט צו אן אין סוף. (עס זענען אפשר פארהאן גאר גאר אסאך געשעענישן וואס זעען אויס פאר אונז ממש אין סוף, אבער פאקטיש איז עס דערווייל נישט באמת ענדלאז און עס וועט קיינמאל נישט אנקומען אהין, ודוק).
ב) דער עקזיסטענץ פון דער וועלט ביז אהער האט א באשטימטע סוף. ווען מיר נעמען דעם חלק וועלט וואס האט עקזיסטירט ביז היינט איז נעכטן דער לעצטער טאג פון איר עקזיסטענץ.
ג) אויב אזוי, מוז זיין אז די עקזיסטענץ פון דער וועלט ביז היינט טאיז נישט אין סופית. אין אנדערע ווערטער, דער וועלט האט נישט אייביג עקזיסטירט.
לאמיר זען אויב דער עולם שטימט מיט ביז אהער.

[לעיקוואד]

נו אוודאי די פארצייטישע בעלי הקדמות האבען געהאט א תירוץ אויף ר' נחמן'ס ראיה זיי האבען געהאלטן אלעס דרייט זיך פשוט ארום מצורה לצורה. איך האב געוואלט וויסען וואס די היינטיגע סייענטיסטען האלטן.

זאג נאר דו לערנסט געהעריג די ספרים בעיון..?
דאס איז דאך געווען אריסטו'ס שיטה, איך ווייס נישט אויב ער האט אויך געברענגט די ראיה..

[[NAMELESS]]

זעהסטו, פאר אזאלכע טענות קומט טאקע צוניץ אז מען רעדט פון א"ס מקרים.

עס איז אוממעגליך אז 'עס זאל שוין האבן' אדרוכגעגאנגען א"ס מקרים, מסכים?

מיר זענען א חלק פון דעם אין סוף, טאקע ווייל עס גייט ווייטער נאך אונז איז א אין סוף,

קוק אויף די גאנצע מציאות פון זמן ווי א אין סוף'דיגע שטיק אן קיין עקן אין מיר זענען ערגעץ און דעם שטיק,

[לעיקוואד]

אגב איך בין אריבער פון אנהייב איך מוז קאמענדירען די פריערדיגע בעלי האשכול אויף אזא אינטרעסאנטע אשכול.

[[NAMELESS]]

איך האב איבערגעטראכט די דעבאטע דא און איך בין געווארן דיזי, האב איך געקלערט לאמיר אנהויבן פון אנהויב.
ס'איז אמאל געווען פאפולער א שיטה אז אונזער וועלטל, דער ערד די שטערנס און פלאנעטטן, האבן אלעמאל עקזיסטירט. דהיינו, די וועלט האט עקזיסטירט פאר אן אינסוף סכום פון צייט (אזוי צו זאגן).
קומט יעצט החכם אלגאזאלי און טענה'ט אזוי:
א) אויב עפעס עקזיסטירט אין אין סופית, באדייט דאס אז עס ענדיגט זיך קיינמאל נישט און מען גרייכט קיינמאל נישט דעם סוף פון דער עקזיסטענץ פון דעם זאך, ווייל אויב מען איז אנגעקומען ערגעץ איז מען דאך אנגעקומען צו א סוף, נישט צו אן אין סוף. (עס זענען אפשר פארהאן גאר גאר אסאך געשעענישן וואס זעען אויס פאר אונז ממש אין סוף, אבער פאקטיש איז עס דערווייל נישט באמת ענדלאז און עס וועט קיינמאל נישט אנקומען אהין, ודוק).
ב) דער עקזיסטענץ פון דער וועלט ביז אהער האט א באשטימטע סוף. ווען מיר נעמען דעם חלק וועלט וואס האט עקזיסטירט ביז היינט איז נעכטן דער לעצטער טאג פון איר עקזיסטענץ.
ג) אויב אזוי, מוז זיין אז די עקזיסטענץ פון דער וועלט ביז היינט טאיז נישט אין סופית. אין אנדערע ווערטער, דער וועלט האט נישט אייביג עקזיסטירט.
לאמיר זען אויב דער עולם שטימט מיט ביז אהער.

פארוואס איז נעכטן די לעצטע טאג? עס גייט דאך נאך ווייטער אן ניין?
ועוד איז דאס מוכרח אז וואס עס האט נישט קיין תחילה האט נישט קיין סוף?

[יאיר]

פארוואס איז נעכטן די לעצטע טאג? עס גייט דאך נאך ווייטער אן ניין?

מיר זענען דאך דא דערווייל דן אויב די וועלט האט שוין עקזיסטירט פאר אינפיניטי ביז היינט. דהיינו קדמות העולם, נישט אחרות העולם. איך וויל וויסן אויב דער פאלגנדע סטעיטמענט קען זיין אמת: "דער וועלט האט שוין עקזיסטירט אינסוף צייט." (באמת איז נישט שייך צו צוטיילן די צוויי נאר למען הבהרת הענין וויל איך גיין צוביסלעך).

ועוד איז דאס מוכרח אז וואס עס האט נישט קיין תחילה האט נישט קיין סוף?

יא. אויב עס איז נישטא קיין אנהויב קומט אויס אז דער פארגאנגענהייט שלעפט זיך אריין אין דעם עתיד און ס'איז אלעס איין גרויסער קוגל.

[ונבנתה העיר]

זעהסטו, פאר אזאלכע טענות קומט טאקע צוניץ אז מען רעדט פון א"ס מקרים.

עס איז אוממעגליך אז 'עס זאל שוין האבן' אדרוכגעגאנגען א"ס מקרים, מסכים?

מיר זענען א חלק פון דעם אין סוף, טאקע ווייל עס גייט ווייטער נאך אונז איז א אין סוף,

קוק אויף די גאנצע מציאות פון זמן ווי א אין סוף'דיגע שטיק אן קיין עקן אין מיר זענען ערגעץ און דעם שטיק,

דאס איז א דבר מוסכם - ווי יאיר זאגט - אז יעדע שטיקל פונעם א"ס מוז זיין א"ס.

[[NAMELESS]]

דאס איז נאר א פראבלעם אויב מען טיילט אפ דעם עבר פון דעם עתיד, ווי יאיר פרובירט צו טון, אבער אויב קוקט מען אויף זמן ווי איין שטיק זעה איך נישט קיין פראבלעם,

לאמיר קלאר מאכן וואס איך.פארשטיי נישט, פארוואס אויב די וועלט איז א קדמון מיז שוין 'יעצט' זיין א אין סוף? פארוואס איז נישט גענוג איז די אין סוף האלט זיך אינמיטן דעוועלאפן,

[[NAMELESS]]

איך זעה עס איז פשוט שווער פאר מיין מוגבל'דיגע שכל זיך צו ספראווען מיט אין סופדיגע מושגים,
איך מיין איך פארשטיי שוין @ונבנתה'ס טענה, און קורצן, אויב די אנהייב פון זמן געפונט זיך אין סוף ווייט פון אונז האט נאכנישט געקענט דורכגיין גענוג זמן עס זאל אונז דעגרייכען, אויב מיר זענען יא באקאנט מיט א מושג פון זמן איז אבסורד צו זאגן אז עס איז א קדמון,


אבל יש לעיין לפי די שיטה אז זמן איז א מציאות וואס מיר ריקן זיך דורך, און בעצם עקזיסטירט עבר און הוה , לויט דעם וואלט מען יא געדארפט פארשטיין א אין סופדיגע מושג פון זמן, אזויווי מען פארשטייט א אין סוף'דיגע שטח,

[[NAMELESS]]

יאיר, אבסודר איז א גאנץ פיינער מחותן מיט פיזיקס אן אין-סופיות (זע ערך קוואנטום פיזיקס). די מולטיווערס טעאריע לכאורה איז א תירוץ אויף ונבנתה'ס קושיא. ווייל אין איין עולם איז טאקע נישט שייך אין-סוף געשעענישן, אבער פארוואס זאל עס נישט זיין שייך אין אין-סוף עולמות? לפי זה, אונזער עולם גופא איז נישט קדמון, אבער דער מולטיווערס איז יא.

איך זעה נישט אז די מולטיווערס טעאריע זאל העלפן עס האט דעם זעלבן פראבלעם אז עס קען נישט זיין א קייט פון יוניווערס'ס גענוג לאנג אנצופילן דעם אין סופדיגען זמן,

[ונבנתה העיר]

מעכעלע, מדבריך כאפ איך מיר אז יענער לייגט עס טאקע אראפ פשוט'ער.

עס קען נישט זיין אז אויב ווילן מיר אריינקריכן אינעם עבר וועט עס גיין אויף צוריק בלי גבול, ווייל אויב יא קומט אויס אז עס מוז שוין האבן אדורכגעגאנגן א"ס ביז מיר זענען אנגעקומען צו די יעצטיגע מינוט.

[יאיר]

איך זעה עס איז פשוט שווער פאר מיין מוגבל'דיגע שכל זיך צו ספראווען מיט אין סופדיגע מושגים,
איך מיין איך פארשטיי שוין @ונבנתה'ס טענה, און קורצן, אויב די אנהייב פון זמן געפונט זיך אין סוף ווייט פון אונז האט נאכנישט געקענט דורכגיין גענוג זמן עס זאל אונז דעגרייכען, אויב מיר זענען יא באקאנט מיט א מושג פון זמן איז אבסורד צו זאגן אז עס איז א קדמון,

יא, אזוי פארשטיי איך אויך די טענה. דעם שבת האב איך עס אויך געטראפן אין חובת הלבבות שער היחוד פרק ה':

ובירור ההקדמה השניה
הוא על הדרך הזה, שכל מה שיש לו תכלה [=סוף] יש לו תחילה. כי כבר נתברר שכל מה שאין לו תחילה אין לו תכלה, מפני שאי אפשר להגיע בדבר שאין לו תחילה אל גבול שיעמוד האדם אצלו.

ומה שנמצא לו אחרית, נדע כי היה לו ראשון אין ראשון לפניו, ותחילה שאין לו תחילה. וכל אשר נעמוד על תכלית מההתחלות הנמצאות בעולם, נדע כי היה להם ראשון אין ראשון לפניו, ותחלה שאין לה תחלה. כי אין התחלות מבלי תכלית לתחילתם.

ועוד: מן הידוע, כי כל מה שיש לו חלק - יש לו כל, כי אין הכל כי אם כלל חלקיו.
ולא יתכן להיות חלק למה שאין לו תכלית, כי גדר החלק אינו כי אם שיעור נפרד משיעור, כי שיעור הקטן סופר את הגדול, כאשר זכר אוקלידס בתחילת המאמר החמישי מספר השיעור.

ואם נעלה במחשבתנו דבר שאין לו תכלית בפועל, ונפריש ממנו קצתו, יהיה הנשאר פחות ממה שהיה קודם מבלי ספק. ואם יהיה השאר מאין תכלית, יהיה דבר שאין לו תכלית גדול מדבר שאין לו תכלית, והוא מה שאי אפשר.
ואם יהיה לשאר תכלית, אם נוסיף עליו החלק המופרש ממנו והוא יש לו תכלית, יהיה הכל דבר שיש לו תכלית. וכבר היה בתחילת דברינו מאין תכלית. ואם כן יהיה בתכלית ומאין תכלית, וזה הפך שאי אפשר להיות.

ולא יתכן להפריש ממה שאין לו תכלית חלק, כי כל מה שיש לו חלק יש לו תכלית מבלי ספק, וכשנחלק ממה שיצא אל גדר ההוויה בעולם מן האישים מימי נח עד ימי משה עליו השלום במחשבתנו, יהיה חלק מכל אישי העולם והוא מגיע עד תכלית. אם כן הכל הוא מגיע אל תכלית מספר.

וכיון שכל העולם הזה מגיע עד תכלית, צריך שיהיו תחילותיו מגיעות עד תכלית מספר. והדין נותן שיהיה לעולם הזה ראשון אין ראשון לפניו, וצריך בעבור זה להגיע התחלות בראשיתם כאשר הקדמנו.

אבל יש לעיין לפי די שיטה אז זמן איז א מציאות וואס מיר ריקן זיך דורך, און בעצם עקזיסטירט עבר און הוה , לויט דעם וואלט מען יא געדארפט פארשטיין א אין סופדיגע מושג פון זמן, אזויווי מען פארשטייט א אין סוף'דיגע שטח,

א אין סוף פון זמן קען ווייטער נישט זיין, ווייל וויפיל שטיקלעך זמן זאלסט נאר האבן וועט עס קיינמאל נישט גרייכן אין סוף. וואס דו קענסט יא פרעגן (און לויט ווי איך פארשטיי האט כעלעמער מגיד דאס פרובירט אנצורירן), איז אז מען קען ארויסגיין גענצליך פון דעם מושג פון זמן און זאגן אז דער מושג פון זמן גופא איז א חלק פון דעם אין סוף. אבער דאן פארשטיי איך עס אויך נישט געהעריג, ווייל ווי אזוי קען זיין אז אין דעם גרויסן אין סוף קוגל טרעפט זיך פלוצלינג מוגבל'דיגע שטיקלעך זמן.

[יאיר]

אפשר קענען די בקיאים בחכמת יונית ארויסהעלפן ווי אזוי די דוגלים בשיטת קדמות העולם ספראווען זיך מיט די פראבלעמען.

[יידל]

יאיר, אבסודר איז א גאנץ פיינער מחותן מיט פיזיקס אן אין-סופיות (זע ערך קוואנטום פיזיקס). די מולטיווערס טעאריע לכאורה איז א תירוץ אויף ונבנתה'ס קושיא. ווייל אין איין עולם איז טאקע נישט שייך אין-סוף געשעענישן, אבער פארוואס זאל עס נישט זיין שייך אין אין-סוף עולמות? לפי זה, אונזער עולם גופא איז נישט קדמון, אבער דער מולטיווערס איז יא.

איך זעה נישט אז די מולטיווערס טעאריע זאל העלפן עס האט דעם זעלבן פראבלעם אז עס קען נישט זיין א קייט פון יוניווערס'ס גענוג לאנג אנצופילן דעם אין סופדיגען זמן,

אויף דעם איז לכאורה הילבערט'ס האטעל א הוכה אז עס איז יא מעגליך, ווי כעלם'ער האט אויבן ערקלערט.

[יידל]

יאיר און גראדמעכעלע, לויט ווי ענק לייגן עס אראפ איז זמן מיט אין סוף פשוט א סתירה. אבער דאס איז נאר א סתירה וויבאלד זמן איז עפעס וואס מיר אבזערווירן און עקספיריענסן. איך זע אבער נישט וויאזוי זמן איז אנדערש ווי דער עצם קאנצעפט פון אין-סופיות. אין אנדערע ווערטער, דאס אליינס אז עס איז פארהאן עקזיסטענץ אויף דער וועלט דארף לויט ענקערע טענות זיין א סתירה מיט אין-סופיות.

[[NAMELESS]]

איך פארשטיי נישט פונקטלעך וואס די האטעל העלפט ארויס, מען זעט נאר אז אין אין סוף קען מען אריינלייגן וויפיל עס גייט, אבער לאמיר טראכטן פארקערט אויב זאגט מען פאר אלע אורחים צי גיין ביז די לעצטע צימער וועט עס אמאל זיין פיל ביז די טיר? לכאו' ניין ווייל וויפיל אורחים די וועסט לייגן וועט עס נישט זיין גענוג אנציפילן דעם אין סוף ביז די טיר, דע זעלבע לגבי די מולטיווערס וויפיל יוניווערס'ן די וועסט האבן איז עס נישט גענוג אנציפילן דעם מרחק פונעם אין סוףדיגען זמן ביז יעצט,
יידל האקט,

[יאיר]

יאיר און גראדמעכעלע, לויט ווי ענק לייגן עס אראפ איז זמן מיט אין סוף פשוט א סתירה. אבער דאס איז נאר א סתירה וויבאלד זמן איז עפעס וואס מיר אבזערווירן און עקספיריענסן. איך זע אבער נישט וויאזוי זמן איז אנדערש ווי דער עצם קאנצעפט פון אין-סופיות. אין אנדערע ווערטער, דאס אליינס אז עס איז פארהאן עקזיסטענץ אויף דער וועלט דארף לויט ענקערע טענות זיין א סתירה מיט אין-סופיות.

דאס איז דאך די גאנצע שמועס, אויב פיזישע עקזיסטענץ (מקרים) קען גיין צוזאמען מיט אין סוף.

[יאיר]

איך זע אבער נישט וויאזוי זמן איז אנדערש ווי דער עצם קאנצעפט פון אין-סופיות.

לא הבנתי.

[יאיר]

לאמיר קלאר מאכן דא איין נקודה. ביז איינשטיין האבן אלע שאלות ארום קדמות העולם זיך געוואנדן איבער דעם אין סוף פון זמן. וויפיל צייט עקזיסטירט די וועלט? האט עס עקזיסטירט אין סוף פון צייט אדער נישט?
נאך איינשטיין, ווען עס איז נתגלה געווארן אז זמן איז נישט מער ווי נאך א סוביעקטיווע שפילעכל אין די בריאה, ובפרט נאכדעם וואס מיר ווייסן סייווי אז די אוניווערס וואס מיר קענען איז באשאפן געווארן ביים ביג בענג, נעמט די שאלה פון קדמות העולם אן א נייע הבנה, און מען וויל וויסן אויב די גאנצע עקזיסטענץ איז אן אין סוף'דיגע קייט אין וועלכן אונזער אוניווערס מיט דעם בריאה פון זמן וכו' איז בסך הכל איין טייל.
די יעצטיגע שאלה פארשטיי איך נאכנישט פונקטליך, ווייל די איינציגע אוניווערס וואס איך קען איז אונזערער. מצדי וואלט איך געזאגט אז אלע אונזערע חוקי הלוגיקה מיט וואס מיר באנוצן זיך צו טענה'ן אין דעם שמועס זענען בכלל נישט גילטיג אינדרויסן פון אונזער אוניווערס.

[יידל]

איך פארשטיי נישט פונקטלעך וואס די האטעל העלפט ארויס, מען זעט נאר אז אין אין סוף קען מען אריינלייגן וויפיל עס גייט, אבער לאמיר טראכטן פארקערט אויב זאגט מען פאר אלע אורחים צי גיין ביז די לעצטע צימער וועט עס אמאל זיין פיל ביז די טיר? לכאו' ניין ווייל וויפיל אורחים די וועסט לייגן וועט עס נישט זיין גענוג אנציפילן דעם אין סוף ביז די טיר, דע זעלבע לגבי די מולטיווערס וויפיל יוניווערס'ן די וועסט האבן איז עס נישט גענוג אנציפילן דעם מרחק פונעם אין סוףדיגען זמן ביז יעצט,
יידל האקט,

כ'מיין אז דו האסט נישט פארשטאנען הילבערט'ס האטעל. מיט אין סוף אורחים קען איך אנפולן דעם האטעל. דער פאראדאקס איז נאר אז עס וועט נאך אלס בלייבן פלאץ. (הילבערט האט, אויב כ'מאך נישט קיין טעות, דאס גענוצט צו איבערווייזן אז עס זענען דא פארשידענע מאסן אינפיניטס, אבער נישט דאס איז דא דער מדובר).

איך זע אבער נישט וויאזוי זמן איז אנדערש ווי דער עצם קאנצעפט פון אין-סופיות.

לא הבנתי.

דו לייגסט אראפ אז די רגע וואס מיר עקספיריענסן זמן אלס א צושטיקלטער חפצא איז זיך דאס סותר מיט אין-סופיות'דיגער זמן. אם כן, דאס גופא אז מיר עקזיסטירן אלס א חפצא פאר זיך (א יחיד) איז א סתירה מיט אין-סופיות, נישט אזוי?

[[NAMELESS]]

לאמיר קלאר מאכן דא איין נקודה. ביז איינשטיין האבן אלע שאלות ארום קדמות העולם זיך געוואנדן איבער דעם אין סוף פון זמן. וויפיל צייט עקזיסטירט די וועלט? האט עס עקזיסטירט אין סוף פון צייט אדער נישט?
נאך איינשטיין, ווען עס איז נתגלה געווארן אז זמן איז נישט מער ווי נאך א סוביעקטיווע שפילעכל אין די בריאה, ובפרט נאכדעם וואס מיר ווייסן סייווי אז די אוניווערס וואס מיר קענען איז באשאפן געווארן ביים ביג בענג, נעמט די שאלה פון קדמות העולם אן א נייע הבנה, און מען וויל וויסן אויב די גאנצע עקזיסטענץ איז אן אין סוף'דיגע קייט אין וועלכן אונזער אוניווערס מיט דעם בריאה פון זמן וכו' איז בסך הכל איין טייל.
די יעצטיגע שאלה פארשטיי איך נאכנישט פונקטליך, ווייל די איינציגע אוניווערס וואס איך קען איז אונזערער. מצדי וואלט איך געזאגט אז אלע אונזערע חוקי הלוגיקה מיט וואס מיר באנוצן זיך צו טענה'ן אין דעם שמועס זענען בכלל נישט גילטיג אינדרויסן פון אונזער אוניווערס.

ווי ווייט קען מען נעמען די טענה? קען איינער טענ'ן אז אינדרויסן פון אינזער אוניווערס איז איינס מיט איינס דריי? איינער וואס טענ'ט איך האב נישט קיין פראבלעם מיט אינפיניטי ווייל איך גלייב אין מולטיווערס'ס דארף מסביר זיין ויאזוי זיינע ווערטער מאכן סענס אז נישט רעדט ער נישט צו די זאך,

ווי איך פארשטיי איז די שיטה פון קדמות העולם בעיקר גענוצט געווארן צו פארשפארן א צורך פאר א סיבה ראשונה, די מולטיווערס טעאריע (אויב רעדט מען נישט פון די big bounce וואס איז נישט אנגענימן היינט און ליידט ממילא פון די זעלבע פראבלעמען ווי קדמות העולם) ארבעט לכאורה ווייטער אז אונזער אוניווערס איז באשאפן יש מאין סאו וואס פארדינט מען?